از شادی و شیرکوه تا اسدالدین و صلاح الدین ایوبی

اسماعیل شمس

یکی از مهم ترین مباحث تاریخ کورد فرایند تغییر نامهای کوردی به نامهای اسلامی و عربی و معرب (عربی شده) است.
روند تغییر نامهای کوردی اشخاص و اماکن پس از تسلط کامل اعراب مسلمان در سدۀ اول هجری آغاز شد و پس از آن به تدریج گسترش یافت. تغییر نامها در مناطقی که از نظر جغرافیایی به پایتخت‌های خلافت اموی و عباسی در شام و عراق(دمشق و بغداد) نزدیک تر بودند، بسیار سریع اتفاق افتاد، اما این روند در مناطق دوردست تر، مانند قفقاز دیرتر رخ داد. قاعده این بود که هر نسلی از کوردها که مسلمان می شد برای فرزندانش نام اسلامی انتخاب می کرد. برای نمونه در ترتیب نام تاریخ‌دان بزرگی مانند احمد بن داود بن ونند دینوری (وفات: ۲۸۲ق) می توان حدس زد که مسلمان شدن در زمان ونند، پدربزرگ احمد یا داود پدر او رخ داده است؛ زیرا در مواردی خود اشخاص پس از اسلام آوردن نامشان را عوض می کردند. ونند(وەننەن) در زبان کوردی به معنای پل معلقی است که از موی بز و چوب و … بر روی رودخانه ساخته می شد و در حین حرکت افراد از روی آن به چپ و راست متمایل می شد و می لرزید. امروز هم در هورامان به کسی که بر اثر سرمای زیاد می لرزد می گویند مانند«وەننەن» می لرزد. ذکر این نکته لازم است که دال آخر معمولاً تلفظ نمی شود مانند قند و بند و …
با وجود تغییر سریع نامها در مناطق مجاور با مرکزیت خلافت، در نواحی دوردست مانند قفقاز این تغییر دیرتر رخ داد. البته، تغییر ندادن نام لزوماً به معنای تغییر ندادن دین نیست. گاه کسی مسلمان می شد،اما به سبب دور بودن از فضای دیوان و دولت عربی نامش، همچنان کوردی بود‌.
یکی از مهم ترین مناطق برای آشنایی با نامهای اصیل کوردی آذربایجان و اران در قفقاز است که دور از مرکز خلافت بودند و گروههای بزرگی از کوردها از دوران پیش از اسلام در آنجا زندگی می کردند که منابع اسلامی از آنها یاد کرده اند‌. نامهای کوردی در این نواحی تا سده های چهارم و پنجم قمری همچنان رایج بودند و شماری از آنها در منابع آن دوره آمده اند. یکی از آخرین نامهای ثبت شده متعلق به پدربزرگ و عموی صلاح الدین ایوبی، یعنی شادی و شیرکوه است. ایوبیان بخشی از طایفه روادی ساکن در دوین(نزدیک ایروان کنونی پایتخت ارمنستان) بودند. روادیان هم از شاخه های قبیله بزرگ «هذبان» بودند. پژوهشگران هذبان را به صورت هۆزەبان بە معنای قبیله شمالی یا قبیله برتر و بزرگ(اشرف الاکراد از نظر ابن اثیر) معنا کرده اند. هۆزەبانها دولتهای روادی و شدادی را در آذربایجان و اران تأسیس کردند.
پس از سقوط این دولتها به دست سلجوقیان بیشتر وابستگان و حامیان آنها توسط سلاجقه به مناطق دیگری تبعید شدند و یا در سپاه سلجوقی استخدام گردیدند.برخی هم خودشان به دیگر قلمروهای هۆزەبانیان در اربیل و … مهاجرت کردند. خانواده شادی پدربزرگ صلاح الدین ایوبی هم از نزدیکان شدادیان بودند و با سقوط آنها به اربیل رفتند و در اردوی عمادالدین زنگی اتابک سلجوقی موصل مشغول فعالیت شدند‌. به این ترتیب با ورود آنها به مرکز جهان اسلام شیر کوه به شیر دین(اسدالدین) تبدیل شد و شادی هم نام فرزندش را ایوب با کنیۀ نجم الدین(پدر صلاح الدین) گذاشت.
در قلمرو هۆزەبانیها علاوه بر شیرکوه و شادی که رایج ترین نامها بودند و بارها استفاده شده اند، بە نامهای دیگری مانند شادکوه، ،شیرگیر، شیروان (نگهدارندۀ شیر یا شیرصفت)، شاەکوه(شکۆ) می توان اشاره کرد.
برخی نامهای دیگر هم عربی و اسلامی اند که با اضافه شدن پسوندهایی مانند کۆ، ک، یل، و/ویە، لە، ون و ان، کوردیزه شده و به شکل کوردی درآمده اند. برای نمونە می توان از موسی (موسک)، عیسی(عیسکۆ)، اسماعیل(سمکۆ)، احمد(احمدیل یا احمدله)، حسن(حسنو یا حسنویه)، محمد(مم یا مملان) و فضل(فضلون) نام برد. گاه نیز نامهای اسلامی و عربی کاملاً تغییر شکل داده شده و به صورت دیگری درآمدە اند (مانند تبدیل محمود به خۆلە).
با بررسی منابع اسلامی از جمله کتابهای رجال، تاریخ، طبقات، حدیث و تفسیر و … تا قرن پنجم هجری می توان صدها نام اصیل کوردی پیدا کرد. هرچه از قرن اول به سمت قرن پنجم می رویم از شمار نامهای کوردی بسیار کاسته می شود و نامهای اسلامی جای آنها را می گیرند. نکتۀ قابل تأمل آن است که حتی در مناطقی که ایزدی ها و یارسانی اکثریت دارند، باز هم اکثریت قریب به اتفاق نامها اسلامی یا عربی شده اند.
در منابع جغرافیایی نیز هزاران جاینام کوردی وجود دارند که معرب شده و با کمی دقت و البته یافتن جاینام کنونی می توان شکل اصلی آنها را پیدا کرد. برای نمونه حلوان معرب ئەڵوەن، قرمیسین معرب کرمیشین یا کرماشان، عقره معرب ئاکرێ و جرمقان معرب گرمیان هستند.
نتیجه این که با بررسی نامهای افراد و جاینام ها در منابع عربی سده های دوم تا پنجم هجری می توان یک روایت تازه از تاریخ کورد در دوران اسلامی ارائە داد.

سرچشمه

@kurdistanname

Website | + posts