د. جەزا چەنگیانی
پرۆژەی سیاسی مەسرور بارازنی
لە دەوڵەتەوە بۆ ئۆتۆنۆمی یە ؟
یان لە ئۆتۆنۆمیەوە بۆ دەوڵەتە ؟
ئۆتۆنۆمی داخوازی سیاسی نییە . ریفۆرمە لە سیستەمی
سیاسی وکۆمەڵایەتی وبەریوەبردندا .
دەکرێ بۆ تیپەڕبوونی کات ریفۆرمی سیاسی بە سیستەمی
ئۆتۆنۆمی(بۆماوەیەک)بچەرخێ.
لێ بەهیچ شیوەیەک ئۆتۆنۆمی نابیتە ستراتیجی نیشتمانی
ونەتەوەییی نەتەوە و نیشتمانیکی داگیرکراوی وەک کورد.
بەتایبەتیش لەجۆرە ووڵاتیکی فاشی وپریمیتیفی بی
دەستوریکی دیموکراسی وەک ووڵاتانی کۆلۆنیالی
کوردستان .
لەکۆمەڵگا خاوەن دەستور ومۆدێرنەکاندا.لەگەشەی ریفۆرمە
ئۆتۆنۆمەیکاندا.
داخوازی فدریاڵی(سیاسی)گۆڕەپانی بۆ دەرەخسێ.
بەگەشەکردنی سیستەمی فدریاڵی(سیاسی)ش داخوازی
کۆنفدریاڵی وپاشان دەوڵەت ئاسان دەبێ .ئەمە ئەو
سیستەمە زانستی یەسیاسییە سیاسەتمەدارانی کورد
لێنازانن . پرۆسێسی سیاسی گەر لەسەر سیستەمی
ماتماتیکی سیاسی نەچەرخێ ئامانج شکستە .
سیاسەتی کوردی لە کۆن وئیستادا لەسەر بنەمای ( سۆز و
بەڵینی بێ گەرنتی) دەچەرخێ ، نەک زانستی و هوشیاری
نیشتمانی ونەتەوەی و دەستوری .
هوشیاری نەتەوایەتی پێش بزوتنەوەی نەتەوایەتییە .. سیتون
واستون .
بەرهەمی رۆشنبیری نەتەوایەتی . دەوڵەتی نەتەوەییە ..واتە
دەوڵەت نەتەوە دروستدەکات نەک نەتەوە دەوڵەت،بوونی
دەوڵەت واتە شوناسنامەی نەتەوەیی کۆمەڵە مرۆڤێک
وهەڵگری پیناسە وشوناسی تایبەتی جودا لە شوناسی
نەتەوەیەکی تر .
هوشیاری نەتەوەیی . پاشای زاڵ . دیکتاتۆری نیشتمانی .
دین بنەمای دروستبوونی دەوڵەت بوون .
شەپۆلی رەوتی رۆمانستی ئەوروپی ( رۆسۆ .هاردر .مارتین
لۆتیر) ئەمانە لەچەند قۆناغیکدا فاکتی دروستبوونی دەوڵەت
بوون لە ئەوروپا.
لەساڵێ 1066 سەدەی یانزە. لۆرد نورمانی بە جەنگ
سەرکەوتن بەسەر ئەنگلۆسکسونیەکان .
یەکەم مەملەکەتی بەریتانیان دروستکرد واتا ( پاشای زاڵ)
دیکتاتۆری نیشتمانی ونەتەوەی.
دوای دروستبوونی مەملەکەت لە 1640 تا 1689پەرلەمان
دروستبوو و حکومی رەهای پاشای نەهێشت ( بەڵام پێگەی
پاشای لە دروستکردنی دەوڵەت نەسڕیەوە) پاشا بوو بە
سمبوڵ ، پەرلەمان بوو بە حکومەت. لە ساڵی 1649دا
پەرلەمانی بەریتانیا مەلیکی بەریتانی شارل یەکەمی بە
سەربڕین حکوم دا.بەڵام خیزانی مەلیک وەک سمبۆڵە مایەوە و
پەرلەمان ( حاکم ).
لە Englich Nation Stateلەدەولەتی نەتەوەی ئینگلیزدا تا
ئەمساتەش لە سرودی نیشتمانی بەریتانیا ئەم بڕگەیی تێدایە
.خوا پاشامان بپاریزی . God Save the king.
تۆم سایلس لە The Daily beast دەڵێ : پیویستە
بێژەرەکانی میدیا لە کاتی مردنی هەر تاکێکی خیزانی مەلیک
بۆیناخ وبەرگی رەش بپۆشن .
جەنگی سەدساڵەی نیوان فرنسا وبەریتانیا . قوتابخانەیەکی
هزری بوو بۆ گەشەکردنی هەستی نەتەوەی فرنسا.
نرخ بە رابردوو . نرخە بەداهاتووە . ئەم دووچمکە بەشێکن لە
زەمەن .
واتە ئەگەر دیالۆگ لە نێوان رابردوو و داهاتوودا هەبوو .
واتە دیالۆگ لە نێوان رووداوە میژووەکان و مەزەنە و
نەخشەی داهاتوودا .
رابردووی کورد پڕە لە ئەنفال و جینۆساید وسوکایەتی و رەو و
داماوی .
بۆ ؟ چونکە کورد خویندەوەی بۆ رابردوو نەبووە ، واتە
نەخشەی بۆ ئایندە نی یە .
ئیسلام . بەعس . تورک ، فارس .ستالین . لینین . ئینگلیز .
کوردیان ئەنفال کردوە کورد لەسەر ئەم میژووە خویناویە
نەیتوانیەوە نەخشەیەک بۆ ئایندە بکێشێ .
بەپێ بۆچوننی برۆدۆنBrudon سێ جۆرە دەوڵەت هەیە :
یەکەم : دەوڵەتی پیویست . سەردەمی کۆیلایەتی
دووهەم :دەوڵەتی خوا . سەردەمی دەسەلاتی دینی .
سێهەم : دەوڵەتی دادوەری . بەری خەبات وشۆرشی
رۆشنبیری و فەلسەفی وکۆمەڵایەتی…
کورد سەردەمی دەوڵەتی خوا و سەردەمی دادوەری نیە و
نەبووە .
لەسەردەمی عوسمانیدا کورد لە قۆناغی کۆیلە بووندا بووە
لەم قۆناغەدا شیخ سعید.سمکۆ.شیخ عبدالسلام بارزانی .
شیخ محمودی نەمر.دەوڵەت ستراتیجیان بووە.
واتە سەردەمی(دەوڵەتی پێویست)
چۆن ستراتجیتەکەمان لە دەوڵەتی پیویستەوە (کۆیلایەتیەوە )
گۆڕا بۆ ئۆتۆنۆمی ؟
یەکەم :دەوڵەتی پیویست.سەردەمی کۆیلایەتی بەهۆی
ئیمپریالیزمی بەریتانی و ناهوشیاری نەتەوایەتی وجاشایەوە
نەمانتوانی دەوڵەت دروستبکەین.
دووهەم :دەوڵەتی خوا . سەردەمی دەسەلاتی دینی . بەهۆی
ئیسلام بوونی کوردەوە .لەبارچوو.
سێهەم : دەوڵەتی دادوەری . بەری خەبات وشۆرشی
کۆمەڵایەتی. بە هۆی کۆمۆنیستە کوردەکانەوە داتەپی.
لەئەوروپادا پێچەوانە ، بروانە میژووی خەباتی بیرمەندانی
ئەوروپی لە خەبات بۆ دەولەتی دادوەری.
لەم قۆناغەدا بیرمەندانی ئەوروپی نە باسی دین ونەباسی
کۆمۆنیست وگرفتی جینایەتیان نەکردوە بەلکو هەموو
توانایان بۆ گەشەکردنی هزری نیشتمانی و نەتەوەی بووە
وەک بزوتنەوەی هزری رۆمانتیکی لەسەدەی هەژدەدا( (
Romanticism وەک هیوم بەریتانیا . فولتیر و دیدرۆ لە
فرنسا .
گۆتە .شیلیر ، کانت . بیسمارک . مارکس لە ئەڵمانیا .
رۆسۆ فەیلەسوڤی شورشی فرنسی بەهیزترین پرۆژەی
نیشتمانی هەبوو .
رۆسۆ خاوەن پرۆژەی (Repuplican natinalism) و دید و
خاوەنی پرۆژەی(Politca nationalism)
نەک بیرمەندان بەڵکۆ هونەرمەندانیش پێگەیان لە گەشەکردنی
پرۆژەی نیشتمانی ونەتەوەیدا هەبووە .
وەک هانز کۆهن لە پەرتووکی چەرخی نەتەوەدا (The Age
of Nationalism ) دەنووسی :
شۆرشی فرنسی 1789 خاڵی وەرچەرخانیکی بنەرەتی بوو لە
هزری ئەوروپادا .
جیابوونەوەی سوید ونرویج .
جیابوونەوەی ئیرلندا لە بەریتانیا .
جیابوونەوەی بلجیکیا لە هولندا .
رزگاربوونی یونان و ئەلبانیا . رومانیا . بلغاریا لە
عوسمانیەکان .
جیابوونەوەی مجر لە نمسا .
جیابونەوەی فلندا لە روسیا .
یەکگرتنەوە و جیابوونەوەی هەر سێ بەشی پۆلۆنیا لە ئەڵمانیا .
روسیا . نمسا .
بەم شیوەیە لە ئەنجامی خەباتی رۆشنبیری ( نیشتمانی )
نەخشەی سیاسی ئەوروپا گۆردرا.
دوای هەراکەی 17/10//1917روسیا .بزوتنەوە
رزگاریخوازەکانی جیهانی سێهەم ئیفلیج بوون.
چونکە سۆڤیت بۆ بڵانسی سیاسی خۆی بەکاری دەهانین .
پێش دروستبوونی پارتی دیموکراتی کوردستان . باشور .
پیش دروستبوونی حزب دیموکرات. رۆژهەڵات .
هەوادارانی لینین و بزوتنەوەی(چەپ) هزری مارکسی ولینین
لەچوار ووڵاتی داگیرکەری کوردستان بەهۆی کادیرانی کورد
لە پارتە کۆمۆنیستەکانی (وڵاتانی کۆلۆنیالی کوردستان)
پرۆژەی نیشتمانی کوردی کاڵبووە کۆمۆنیستە کوردەکان
ئەوەندەی خەمی پاراستنی سنوری چوار ووڵاتی داگیرکاری
کوردستانیان هەبوو .هیچ ئەوەندە خەمی دروستبوونی
دەوڵەتی کوردیان نەبوو . بۆ ؟ لای ئەوان لینین وەک پێغبەر
وکۆمۆنیست وەک دین وابوو ، پرۆژەی کۆمۆنیستی کوردی
پرۆژەی ناسیونالیستی گەلی باڵادەستی کۆلۆنیالیستەکانی
کوردستان بوو .واتە کادیرانی کۆمۆنیستی کورد لە پارتە
کۆمۆنیستەکانی فارس و عەرەب و تورک شێوەیەک بوون لە
جاشایەتی بۆ بەرژەوەندی گەلی زاڵ .
کاتێک سەدام راوی کۆمۆنیستەکانی ئیراقی کرد .
کۆمۆنیستە عەرەبەکان هەڵهاتن بۆ کوردستان و بوون بە بار
بەسەر جوتیاری هەژاری کوردەوە ،کۆمۆنیستە عەرەبەکان
وەک ( کۆیلە ) مامەڵەیان لەتەک جوتیاری هەژاری کورد دەکرد
. هاوری و برای زرنگم دکتور رفیق سابیر و کاک هاشم
کۆچانی . دوو کادیری زرنگی پارتی کۆمنیستی ئیراق بوون
،لەبەر ناشیرینی مامەڵەی کۆمۆنیستە عەرەبە هەلهاتووەکانی
کوردستان لەتەک جوتیارە هەژارەکانی کورد . وازیان لە پارتی
کۆمۆنیستی ئیراق هانی .
لە ساڵی 1920 کۆنگرەی کۆمۆنیستەکانی رۆژهەڵات لە(باکۆ)
لینین بەهوشیاریەوە . پرۆژەی دروسبوونی دەوڵەتی کوردی و
ئەرمەنیای گەوەرە و ئازەری کوشت. بە سەقەتکردنی ووتەکەی
مارکس ( ئەی کریکارانی جیهان یەکگرن )بە( ئەی گەلانی
چەوساوەی جیهان یەکگرن) مەبەستی یەکگرتنی فارس
وکورد وتورک وعەرەب لەیەک قەوارەی سیاسیدا .بە
پراکتیکیش لینین بەهەموو توانایەکیەوە داکۆکی لە پرۆژەی
فاشستی کمال ئەتاتورک وهاوبەشی جینۆسایدی کورد
وئەرمەنی کرد .
لەبەر ئەوەی لە ئیران ولە عیراق ولە تورکیا و سوریادا کورد
بەژمارە کەمینەیە .کورد خرایە ژێر چەکوشی چەوسانەوەی
رەگەزی فارس و تورک وعەرەبەوە .نە دیمکراتیەکان و نە
ئیسلامەکان ونەکۆمۆنیستەکانی ئەو چوار ووڵاتە نرخیان بۆ
(مرۆڤبوونی ) کورد نەبوو.
واتەسرینەوەی پرۆژەی نیشتمانی کورد وئەرمەن وئەزەر .
درترین دوژمنی بزوتنەوەی کوردی لە رۆژئاوای کوردستان
سەرۆکی پارتی کۆمۆنیستی سوریا (خالد بەگداش.کورد ).
( یوسف سلمان یوسف فهد .عیراق ) بوو.
پرۆژەی ئۆتۆنۆمی کوردی چۆن دروست بوو .
نازم حکمت کۆمۆنیستی تورک .ئامادەنەبوو وێنەیەک
بەبەرگی کوردی یەوە بگرێ .
ساڵێ 1941 سۆڤیت بۆ ئەوەی کۆنترۆڵی ئیران بکات .
بۆ فارسەکان یەکەم ریکخراوی کۆمۆنیستی فارسی
لەتاران(تودە) دروستکرد .
بۆ کورد و ئازەر دووناوچەی ئۆتۆنۆمی دروستکرد . قازی
محمد کەسێکی بەرێز وپاکی کوردبوو سیاسی نەبوو سۆڤیت
بەرگی سیاسیان پێبۆشی
واتە هەم حزبی دیموکرات وهەم پرۆژەی ئۆتۆنۆمی پرۆژەی
سوڤیت بوو نەک کورد .
ئەمەریکا بەهەرەشەیەک ئەم پرۆژەی پوچەڵکردەوە .
بەم هۆیەوە پرۆژەی ئۆتۆنۆمی قازی محمد پرۆژەکەی (
سمکۆ) دەوڵەتی کوردی سریەوە .
لە دوای رمانی شا وە بەهۆی ناهوشیاری ( حزب )
دیموکراتی رۆژهەڵات و کۆمەڵە پرۆژەی نیشتمانی کوردی لە
رۆژهەڵات داوەشی .
دوای شیخ عبدالسلام بارزانی. مەلامستەفا فیگۆریکی
ئەکتیف وەریسی خەباتی بارزانیەکان بوو هاوبەشی خەباتی
رۆژهەلاتی کرد.لەو ساتەوە روسەکان بە پێگەی سیاسی
وکۆمەڵایتی مەلا مستەفا ئاشنا بوون. دەیانزانی رۆژیک دێ
کەسێکیان بۆ کوردی باشور پیویستە .مەلامستەفالە باشوردا
بوو بەسەرکردەیەکی دیار وپرۆژەی (ئوتۆنۆمی )یان کرد بە
ستراتیجی بزوتنەوەی کوردی ، بەیانی 11 ئازاریش لە مۆسکۆ
(ئیفگینی پڕیماکۆڤ )نوسوێتەوە .بە فشاری سۆڤیت بەغداد
ئامادەبوو . وەک تاکتیک نەک ستراتیجی .
بەم شیوەیە پرۆژەکەی شیخ عبدالسلام بارزانی وشیخ
محمودی نەمر(دەوڵەت) بە هۆی ئۆتۆنۆمیەوە مەلا مستەفاوە
لەبارچوو.
فاکتی ناوەکی :
لە هەموو دۆزێکدا . لە هەموو ووڵاتیکدا بۆ بەرنگاربوونەوەی
گرفتەکان وبۆ پاڵپشتی پرۆژەکان دوو هێز یان دوو بەرە هەیە .
یەکەم بەرەی ناوەوە . دووهەم بەرەی دەرەوە .
بەرەی ناوەوە رۆحی هێزی بەرەی دەرەوەیە .
شکستی پرۆژەی دەوڵەتی کورد لە لاوازی بەرەی ناوەوەیە .
کورد 40 یان زیاتر میلوینە. خاوەنی 40 پارتە . خاوەنی 40
سەرکردەیە . خاوەنی 40 میلوین مزگەوتە (هەموو ماڵیکی
کورد مزگەوتیکە )خاوەنی چەند میلوین نووسەر و میدیاکار و
هونەرمەند و سەرمایەدارە خاوەنی خاکێکی فراوان 409,650
km دەوڵەمەن .
هیندەی خاکی ( بەریتانیا .هولندا.بلجیکیا .سویسرا )یە.
خاوەن چەند زانکۆیە ؟خاوەنی چەند ملوێن مەلای مزگەوتی
مشەخۆر وخۆێری و دەستپیس وداوینپێسی ئیسلامە .
لێ کورد خاوەنی یەک قوتابخانە نیە وانەی نیشتمانی
ونەتەوەی تێدا بووترێتەوە .
واتە بۆشایەکی رۆشنبیری سیاسی وموراڵێ نیشتمانی
لەمێشکی تاکی کوردا هەیە .
لە وانەکانی قوتابخانەدا وانەی قورئان و دینی ئیسلام
دەخوێنرێ . وانەی پرۆژەی کوردی بڤەیە.
دین و قورئان مرۆڤی کورد گەمژە و خاکی کوردستان بێ
نرخ دەکات .
مرۆڤی دینداری کورد . ئامادەیە نیشتمانەکەی بفرۆشێ لە
پێناوی ئیسلامدا .
بەڵام ئیسلامی عەرەب خۆشەویستی نیشتمانەکەی کردوە
بەبەشێک لە دینەکەی
حب وطن من أیمان .
بۆشای سیاسی لەئاستی تاک وکۆمەڵدا بڤەترین ترسە بۆ
ئاسایشی نیشتمانی شکستی پرۆژە نیشتمانیەکان .
کوشتنی مرۆڤی کورد.
فاکتی شکستی پرۆژەکەی شیخی نەمر بۆ دەوڵەتی کوردی .
شکستی بەرەی ناوەوە . رۆشنبیران وئەفسەرە کوردەکان و
عادیلەخانی هەڵەبجەی ، ئاغاکانی پشدەر چونە پاڵ پرۆژەی
ئینگلیز دژی شیخی نەمر .
لەپرۆژەکەی مەسعود بەرزانیشدا کۆمەڵێ نووسەر وئەکادیمی
کوردی چونە پاڵ پرۆژەی فاشستی عەرەب وفارس وتورک .
دژی پرۆژەی دەوڵەتی کوردی .
پێش دەستبەکاربوون لە پرۆژەی ریفۆراندوم لە وەڵامی
پرسیاریکدا بە کەسایەتیکی بەریزی پارتیم ووت :
کورد لە ریفۆراندمدا سەرکەوتنێکی بەرچاو و سەرسۆرهێنەر
بەدەست دێنێ .
لێ .. لەپرۆژەکە شکست دینی .
ووتی بۆ ؟
ووتم چونکە سلیمانی لە بۆشای سیاسیدا دەژی .
ترسناکترین ترس بۆ ئاسایشی نیشتمانی بۆشای سیاسیە ،
دوژمنانی کورد دژی پرۆژەی دەوڵەت وریفۆراندوم بەکاری
دینن . مەزنە سیاسیەکی من کتومت دەرچوو. فرۆشتنی
کەرکوک لە لایەن کورە سەرسەریکانی جەلالەوە دوای
رێفۆراندوم بوو پرسیارەکە ئایا پارتی وەک خاوەنی پرۆژەکە
پرۆژەی بۆ بۆشای سیاسی سلیمانی هەیە؟
ئایا لە قۆناغی سربوونی پرۆژەکە کار لەسەر ( ئەکتیف بوونی )
پرۆژەکە دەکرێ ؟
لەرووی پراکتیکەوە پرۆژەکە(سڕ ) بوو لە رووی ستراتیجیتی
نیشتمانی کوردەوە هەنگاویکی گرنگی میژووی بوو . نابێ
کورد بگەڕیتەوە بۆ پیش 25/09
وازهێنان لە پرۆژەی دەوڵەت و پوچەڵکردنەوەی ئەنجامی
ریفۆراندوم .
وازهینانە لە بەها ونرخ و( کەرامەتی ) کورد.
بڕوانە گەمژەی کۆمەڵگای کوردی . نازانم چەند قوتابخانە و
کۆلیج و بنەکە وپارتی ئیسلامی هەیە مێشکی تاکی کورد نەوە
دوای نەوە بە ترۆهات (خرافیات)ی ئیسلام دادەوشینن .
لێ یەک قوتابخانە .کۆلێج . Instituteنیە بۆپیگەیاندنی
کادیری نەتەوەی ونیشتمانی کوردی .
ئەم پرسە گرنگە زۆر هەڵدەگرێ .قەبارەی ووتاریک تەسکە بۆی
، بە هیوای لەبەرگی دووهەمی پەرتووکی ( هەنگاوەکان بەرەو
دەوڵەت ) بتوانم .بەرهەمێک بنووسم ببێ بە بناغەی
ئەنستوتیک بۆ تۆژینەوە وخویندەوە و پرۆژەی دەوڵەتی
نەتەوەی کوردیی.
خاکی کوردستان چەند فراوان بێ ؟
خاکی کوردستان چەند دەوڵەمەند بێ ؟
چەند ژمارەی دەوڵەمەند و نووسەر وهونەرمەن زۆربێ ؟
هەتا مزگەوت زۆر بێ؟
هەتا ژمارەی تەلەفزوین و میدیای تایبەتی زۆربێ ؟
هەتا پارتی کوردی زۆربێ ؟
هەتا بازار و گیرفان و ناوگەڵچلێس زۆربێ ؟
چاش زۆر دەبێ و کوردستان کاول .
18/10/2023
