نووسەر :ئاین ڕاند
وەرگێڕ لە سۆئێدییەوە: حامید مائیلی
ئاین ڕاند کێیە ؟
باوکی ئاین ڕاند دەرمان فرۆشێکی جوولەکەی ڕووس بووە کە دووکانەکەیان وەک هەموو خاوەن شیرکەتە بچووکەکانی دیکە لە سەر دەمی سۆویەت دا دەستی بە سەر داگیرا و لێیان ئەستاندن.دوای وەیکە بە سەرکەوتوویەکی بەرچاو زانستگای لە پێترسبورگ تەواو دەکا، ئاین ڕاند لە ساڵی ١٩٢٦ دا بە هیوای ژیانێكی باشتر ڕوو دەکاتە ئەمریکا . لە بەشی سەنعەتی فیلمسازی لە نێوان ساڵەکانی ١٩٢٦ تا ١٩٤٩ دا دادەمەزرێ و دەست بە کار دەبێ بەڵام لە بواری ئابوورییەوە هەڵومەرجێکی ئەوتۆی نابێ ، لە کاتی بێکاریدا سەر قاڵی نووسینی کتێب لە مەڕ فاشیزم و کۆمۆنیزم دەبێ ،بەڵام سەرەتای ساڵی ١٩٤٣ بوو کە لە فرۆشی کتێبەکانی هەلومەرجی ئابووریی ڕوو بە باشی چووە ،دوای ئەوەش بوو کە بە کاری بێ پسانەوەی وەک نووسەر و فەیلەسوفێک بژیوەی ژیانی خۆی دەستەبەر دەکرد .
ئاین ڕاند تێئۆریسییەنێک بوو دژ بە هەر ئیدئۆلۆژییەکی وەک پادشایەتی ، سوسیالیزم ، فاشیزم ، ئاناڕشیزم کە داڕێژەری کۆمەلگایەکی کۆگرایانە بوون.تەنانەت دژ بەو باوەڕەش بوو کەپێیان دەگووت ئانارکۆ کاپیتالیسم “ئاناڕشیسمی سەرمایەداری” و هاوکات ڕەخنەگرێکیش لە لیبرالیزم .سەرەڕای وەیکە ئەو گەورەترین مەترسی لە کاپیتالیسم و تاکگرایی دا دەدیت ،چەواشەکارییەکانی زەقی لەتوانایی پاساوەکانی کاپیتالیسم دا، وەک بەڵگە بۆدیفاع لە ئیدئۆلۆژییەکانیان دا بە بێ ڕەچاوکردنی بچووکترین بنەمایەکی ئەخلاقیدا دەدیت .هەر لەبەر ئەوەش بوو پەنای بۆ تێئۆرییە زانستییەکان و ئەخلاق وەک یارمەتیدەر برد و سیستیمێکی فەلسەفی تایبەت بە خۆی هێنایە دی کە لە ڕێگاێ دیفاع لە عەقڵ، ئەو خوازیارییە ڕوونکەرەوانە کە دەیەویست وەک ئاڵترناتیوێک لە هەمبەر ئەو ئیدئۆلۆژییە داسەپاوانە دا بە وتەی خۆی ،کە دونیای داگرتبوو، پارێزەری مافەکانی تاک لە هەمبەر کۆگرایی بێ . ئاین ڕاند بۆ ڕووناکبیران و خویندکاران کە دژایەتییان لەگەڵ هەلومەرجی لە گۆڕێی و ئەو ٦٨ ڕێکخراوە دەستە چەپییانە دەکرد، مەزنترین پێشەنگ بوو لە ئەمریکا، زۆربەی نەسلی لاوانی ئابووری زان ، فەیلەسۆفان ، لێکۆڵەرەوان ، بیرۆکەی ئاین ڕاند یان وەک سەرچاوەیەک لە مەڕ بیرۆکەی تاکگرایانە دەڕوانی و تەنانەت بۆ بەشێکی زۆریشیان ئەو بیرۆکەیە وەک شەپۆلێکی بە جیهانی کردن و بە لیبرالی کردنی ئەو تێئۆرییە کە لە ساڵەکانی ١٩٨٠دا،کە خۆشی ببووە نموونەیەک تا دوایین هەناسەی ژیانی وەک ڕخنەگرێک لە لیبرالیزمی نوێ ”نێئۆلیبرالیزم و لیبرتاریالیزم” هەر مایەوە . ولە سەر ئەو باوەڕەش بوو کەدامەزراندنی سیستیمی کۆگرایی لە کۆمەڵگادا گەورەترین مەترسییە لە سەر ژیانی تاک بۆ ئازادی بیر و ڕا دەربڕێن و داڕشتنی ژیانێکی ئازادانە ودڵخوازانە .ئاین ڕاند لەگەڵ یەکێک بە نێوی فڕانک ئۆکونوور ژیانی هاوبەشیان پێکهێنابوو .ئاین ڕاند لە تەواوی سەردەمی ”مەک کارتی” دا وەک کەسێکی کۆمۆنیست کە گەرای لە هالیوود دانابوو سەیر دەکرا . ئەو فیلمی (گۆرانی و رووسییە”ی لەگەڵ واقیعییەتی سۆویەتی هەڵدەسەنگاند و پێیوابوو کە ئەو فیلمە ڕواڵەتی سۆویەتی ڕازاندۆتەوە .ئاین ڕاند یەکێک لە لاینگرانی شێلگیری ئازادی بیر و ڕای بێ سنوور بوو.
فەلسەفەی سیاسی
دەوڵەت پێکهاتەیەکە کە توانایی بەڕێوەبردنی هێندیک یاسا بە مەبەستی دابینکردنی هەڵسوکەوت و ڕەفتاری کۆمەڵایەتی دە جوغڕافیایەکی دیاریکراوی دا هەیە . گەلۆ ئینسانەکان پێویستیان بەوتۆ پێکهاتەیەک هەیە و بۆچی ؟ عەقڵی ئینسان ،سەرەڕای وەیکە کەللایەکی بنەمایییە بۆ ژیان ،کەرەسەیەکیشە بۆ دەستەبەر کردنی زانست ،تا بتوانێ بە گوێرەی ئەو زانستە کردەوەکانی خۆی بخاتە سەر ڕێگایەکی ڕاست و بێ خەوش ،پێداویستی بنەمایی ئینسان ئازادیی فکر کردنەوەیە تا بە گوێرەی هەڵوێستی واقیعگرایانە بتوانێ هەڵسوکەوت و کاردانەوە لە خۆی بنوێنێ . ئەوەش بەو مانایە نییە کە ژیان لە دووڕگەیەکی چۆل و هۆل وبە تاقی تەنیا وڵامدەرەوەی پێداویستییەکانی ئەوە ،ئینسانەکان دەتوانن دە پەیوەندی دەگەڵ یەکتر بەرژەوەندییەکی زۆر و زەوەندییان بۆ یەکتر ببێ . شوێنێکی کۆمەڵایەتی گرینگترین سەرچاوەیە بۆ ژیانێکی سەرکەوتووانەیە . هەلبەت دیارە بە هێندیک شەرت و مەرجەوە . دوو قازانجی بەرچاو کە لە ژیانی کۆمەڵایەتییەوە دەستەبەر دەکرێ، زانستە و توجاڕەت .ئینسان تەنیا زیندەوەرێکە کە دەتوانێ توێژ لە سەر توێژی زانست لە نەسلێکەوە بۆ نەسلێکی دیکە هەم ڕابگوێزێ و هەم پەرەی پێبدا، وپۆتانسییەلی ئەو زانستە کە دەکەوێتە دەست ئینسانەکان گەورەتر و زیاتر لەوەیە کە تاکێک لە کۆمەلگادا بتوانێ بەتاقی تەنیا دە ماوەی تەمەنیدا دەستەبەری بکا .هەر ئینسانێک لەو زانستە کە خەڵکی دیکە دەستەبەری دەکەن کەلکی یەکجار زۆر لێوەردەگرێ، وگرینگایەتی لایەنی دووهەم دابەشکردنی کارە :دەکرێ ئینسان خەریکی هێندیک کار لە بوارێک دا بێ و دەگەڵ خەڵكی دیکەش تێکەڵاویی هەبێ و کەلک لە پسپۆڕایەتی ئەوان کە دە بوارەکانی دیکەدا هەیانە وەربگرێ .ئەو شێوە هاوکارییانە وادەکەن کە هەموو ئینسانەکانی بەشدار دەو گەلەکۆمەدا زانستی گەورەتر ، لێهاتوویی زیاتر ،دەستکەوتی زیاتر لە دە هەڵسەنگاندنێک دەگەڵ دابینکردنی پێداویستییەکانی خۆیان لە دوورگەیەکی چۆل و دوورە دەست یان لە پەڵە زەوییەکی کە تەنیا ژیانی خۆی پێ دابین بکا دەست دەکەوێ .
هەر ئەو بەرژەوەندییانەن کە بنوێنەرن و دیاری دەکەن کە لێهاتوویی و شیاوی کام لەو ئینسانانە لە ئەوانی دیکە زیاترە ،جا دیارە ئەو لێهاتووییەش دەگەرێتەوە سەر ئەوە کە لەچ کۆمەڵگایەک دایە .
کۆمەڵگایەک کە مرۆڤ لە بەرهەمی دەستڕەنجی خۆی بێ بەری دەکا ،یان دەیانکاتە کۆیلە یان حەولی بەرتەسکردنەوەی ئازادی بیر وڕایان دەدا، یان مەجبووریان دەکا بە پێجەوانەی هەڵسەنگاندنی عەقلی خۆیان هەڵسوکەوت بکەن ،یان گرفت وکێشە لە نێوان ئیمکاناتی کۆمەڵایەتی و داخوازی سروشتی ئینسانەکاندا ساز دەکا ، ڕاشکاوانە دەبێ بڵێین ئەوە قەت کۆمەلگا نییە .بەڵکوو ئەوانە تاقمێکن کە لە دەوری یەک کۆبوونەوە وبە گوێرەی یاسای باندێکەوە ئیدارە دەکرێ ،ئەوتۆ کۆمەلگایەک هەموو نەریتی پێکەوە ژیانی مرۆڤایەتی تێدا دەفەوتێننرێ و هیچ پاساوێک بۆ ئەوەیکە نوێنەرایەتی یان بەشداری ئەوتۆ کۆمەڵگایەک لە گۆڕیدا نییە ،تەنانەت هەڕەشەیەکی گەورەشە بۆ ژیانی دوا رۆژی مرۆڤایەتی .ژیانی دووڕگەیەکی چۆل و دوورە دەست زۆر ئەمنتر و شیاوترە و بۆ هەلسەنگاندنیش نە دەگەڵ رووسییەی شوڕەوی و نە ئالمانی نازی نابێ .
ئەگەر مرۆڤەکان بیانەوی دەکۆمەڵگایەک کە لە پێکەوە ژیان و ئاشتی و بەرهەمهێنان و بدە وبەستێن وبە هانای یەکترەوە هاتن تێیدا سەقامگیر بێ و ئەخلاق وشارستانی و نەریتەکانی کۆمەڵایەتی دەستەبەر کرابێ ،دەبێ لە سەربنەمای پرنسیپی ڕەچاو کردنی مافی تاک بنیات نرابێ .ئێعتڕاف بە مافی تاک بە مانای ئێعتڕاف کردنە بە مافی سروشتی ئینسان واتە مافی ژیان .
مافی ئینسانان دەتوانێ بە هۆی دەکار کردنی تووند وتیژی فیزیکییەوە پێشێل بکرێ . تەنیا بەو ڕەفتارە فیزیکییەوەیە کە دەکرێ هەڕەشەی مەترسی لە سەر ژیانی یەکی دیکە هەبێ، یان بکرێتە کۆیلە یان داپلوسیندرێ یان ئاستەنگ بۆ گەییشتن بە ئامانجی ساز بکرێ یان مەجبوور بکرێ کە بە پێچەوانەی هەڵسەنگاندنی عەقڵی خۆی هەڵسوکەوت بکا .
شەرتی کۆمەلگایەکی شارستانی دەوەدا خۆدەنوێنێ کە تووند تیژی فیزیکی دە هەموو بوارەکانی پەیوەندی کۆمەڵایەتییدا قەدەغە کرابێ.ئەگەر کێشەیەکیش دە نێوان ئینسانەکاندا هەبێ دەبێ لە ڕێگای وتووێژ و یەکتر قانیع کردن و تەوافوقێکی دلخوازانە و هەمەلایەنە چارە سەر بکرێ .لە بەرچاوگرتنی مافی ژیانی تاک ،و ئێعتڕاف بە مافی دیفاع لە خۆ و تۆڵە ئەستاندنەوە ،لە کەسانێک کە شەڕانین و پێ لە بەڕەی خۆیان زیاتر درێژ دەکەن، ئەرکێکی ئەخلاقییە .
ئەگەر دە کۆمەڵگایەکی ئاشتیخوازدا ئیرادەی دیفاع و پاراستنی زوڵملیکراو لە گۆڕێ نەبێ و زوڵملێکراو بێدەستەڵاتانە هەر دەبەر دەستی زاڵمدا بێ ،باسی ئەوپەڕی ناهۆمێدی و بێ ئەخلاقییە . ئەوتۆ کۆمەلگایەک بە پێجەوانەی ڕەوتی مەبەستی دەگەڕدایە واتە :لە جیاتی ئەویکە زوڵم ودزێوی و دەستدرێژی لە گۆڕێ هەڵوێژردرێ ،زاڵم و دەست درێژ هاندەدرێن و خەڵاتیش دەکرێن .
ئەگەر کۆمەلگایەک هیچ ڕێکخراوەیەکی تۆکمەی دژ بە تووند تیژی تێدا نەبێ ، دەبێ هەموو شارۆمەندان چەکدارانە بگەڕێن ،ماڵەکان دەبێ بکرێنە قەڵا بۆ ئەگەری هەر دەستدرێژییەکی چەکدارانە و دەرکەکانی یان دەبێ بگیرێن یان دەبێ تاقمێک لە ڕاستی هێرشی تاقمێکی دیکەوە کە هەر بۆ ئەو مەبەستە ڕێکخراون بیپارێزن ،وکۆمەلگا بە گوێرەی یاسای تاقمێک چەتە وشەڕخواز بۆهەمیشە وەک شەڕە عاشیرەتییەکانی سەردەمی بەر لە مێژوو بەڕێوە بچێ .
کەلک وەرگرتن لە دەست وەشاندن ،تەنانەت بە مەبەستی تۆڵەش بووبێ ناتوانی دە بەرژەوەندی شارۆمەندان دا بێ .پێکەوە ژیانی ئاشتەواییانە نەلواوە ئەگەر مرۆڤ ترس و هەڕەشەی بێوەچانی تووند تیژی جیران و هاوشارییەکانی لە سەر بێ ،بە بێ لەبەر چاو گرتنی وەیکە نییەتی دەر و جیرانەکانی باش یان خەراپ بێ ،بە بێ لەبەر چاوگرتنی وەیکە بۆچوونیان مەنتیقییە یان نا مەنتیقیە ،بە بێ لەبەر چاوگرتنی وەیکە مەبەستیان هەستیارانەیە یان عەداڵەتخوازانەیە یان لە ڕووی نەزانی و نەتوانینەوەیە یان لە ڕووی نەخوازییانەیە یان ناخۆشەویستییانە ،ئەو تووند تیژییە لە ڕاست ئینسانێک ناتوانێ هیچ پاساوێک بێ بۆ خواستی سەرەڕۆیانەی یەکی دیکە.
بیهێنە بەر چاو بۆ نموونە ، چ دەقەومێ ئەگەر یەکێک کیفێکی لێ ون دەبێ و پێیوایە کە لێدزراوە ولە پڕ خۆی بە یەک یەکی ماڵە جیرانەکانئ دادەکا بە نێوێ وەیکە لە کیفەکەی دەگەڕێ وبە هەووەڵین کەسێکە کە دەیگاتێ بە مۆڕەوە چاوی لێدەکا و هەر ئەو چاو لێکردنە وەک پاساوێک بۆ تەقە لێکردن دێنێتەوە .جا لێرەیە پێویستی بە یاسایەکی عادڵانە و بێلایەنانە هەیە کە ئاماژە بە تاوان بکا و ڕاشکاوانەش تاوانبارەکە بناسێنێ .ئەو کەسانەی کە بە بێ بوونی ئەوتۆ یاسایەک تووشی تاوان دەبن هەر وەک چوونی سەیری ئەوانەیە کە بە بێ دادگایی لە سێدارە دەدرێن .ئەگەر کۆمەلگایەک مافی تۆڵەئەستاندنەوە بداتە دەستی شارۆمەندان ،دەستەڵاتی خەلک بە سەر کۆمەلگادا وادیارە لە ڕەوتی قانوونی خۆی لایداوە و یاسای لەسێدارەدان و تٶلە ئەستاندنەوەی خوێناوییانەی شەخسی بەر بینگی کۆمەڵگای گرتووە .
بۆوەیکە دەستوەشاندن لە پەیوەندییەکانی کۆمەلایەتی دوور بخرێتەوە ،ئینسانەکان پێویستیان بە بوونی پێکهاتەیەکە کە ئەرکی پاراستنی مافەکانی دانیشتوانی کۆمەڵگا وەستۆ بگرێ.
ئەوەش ئەرکی دەوڵەتێکی بەرپرسە کە یاسای بنەمایی بۆ ئەو مەبەستە دابین بکا .لێرەیە کە لە بواری ویژدانی و ئەخلاقییەوە ئینسانەکان هەست بە پێویستی دەوڵەتێک دەکەن .
دەوڵەت کەرەسەیەکە کە بە دابینکردنی و بەڕێوە بردنی یاسای عادڵانە ،دەبێ بەر بە تۆڵەی تووند وتیژییانە بگرێ .
جێوازییەکی بنەمایی نێوان هەڵسوکەوتی شەخسی و هەڵسوکەوتی دەوڵەتی هەیە کە ئەو جێوازییە لە بنەڕەتەوە لەبیر کراوە ،ئەویش ئەو واقیعییەتەیە کە دەوڵەت یاسای ئیزنی کەلک وەرگرتن لە تووند وتیژی هەیە ، چونکوو ئەرکی دەوڵەت بەرهەڵستکاری دەگەڵ ئەو تووند وتیژییانەیە ،بۆیەشە وێڕای وەیکە دەبێ ئەوتۆ ئیزنێکی هەبێ کردەوەکانیشی بەرتەسک و دایاریکراوە و وەپشت گوێنەخراو بن . دە کارەکانیدا نابێ دەستی ئاواڵە بێ کە بە گوێرەی مەیل و ئیشتیا هەڵسوکەوت بکا ،دەبێ ببێتە ڕۆبۆتێکی بێ ڕووح کە تەنیا هۆی بوونی بەڕێوەبردنی یاسایە . ئەگەر کۆمەلگایەکی ئازادە ،دەبێ دەوڵەتەکەی لە ژێر چاوەدیڕی دابێ .دە سیستیمێکی کۆمەڵایەتی شاز و شیاو تاکێکی نا دەوڵەتی دەتوانێ هەر هەڵسوکەوتێکی مەیلی لێیەتی بیکا(تا ئەو جێگایە پێی نەبردۆتە سەر بەڕەی هیچ تاکێکی دیکە ) دە حاڵێکدا تاکێکی دەوڵەتی هەموو هەڵسوکەوتەکانی ڕەسمی ئەو لەلایەن یاساوە بەرتەسک کراونەوە . تاکێکی شەخسی دەتوانێ کردەوەیەک بنوێنێ بێوەیکە خۆی بە یاسایەکەوە بەستبێتەوە بەڵام تاکێکی دەوڵەتی ناتوانێ کردەوەیەک لە دەرەوەی یاسا لە خۆی بنوینێ .
ئەوە بەو مانایەیە کە ”دەستەڵات ”لە ”ماف ” کەمتر گرینگە ،ئەوەش تاریفێکی ئەمریکائییە لە دەوڵەت کە دەڵێ :”دەوڵەت پێکهاتەیەکە لە یاساکان نە لە ئینسانان” .
ئەگەر کەسایەتی یاساکان شتێکی وێچوو و گونجاو بن بۆ کۆمەلگایەکی ئازاد ، سەرچاوەیەکە بۆ دەستەڵاتی دەوڵەتی ئەو کۆمەڵگایە و ئەوە هەرتکیان خاوەن تایبەتمەندییەکن بۆ دەوڵەتێکی شیاو. ئەو جووتە پرەنسیپە بەڵگەی بنەمایین بۆ سەربەخۆیی : دەوڵەتەکان بە مەبەستی پاراستنی مافی تاک دە نێو مرۆڤەکانداپێک دەهێندرێ و دەستەڵاتی عەقڵانییەکەشیان لە ڕازی ڕاگرتنی ئەوانەی کە حکومتیان بە سەردا دادەکەن .سەرچاوە دەگرێ .
لەبەر وەیکە پاراستنی مافی تاک تەنیا ئامانجی شیاوی دەوڵەتە ،ئەو مەسئەلەیە تەنیا بابەتێکی گونجاوە بۆ یاسا دانان.
تەواوی یاساکان دەبێ لە سەر بنەمای مافی تاک و مەبەستیشیان پاراستنی ئەو مافە بێ ، یاساکان دەبێ بێلایەنانە و ڕاشکاوانە و(بکرێ دیفاعیان لێبکرێ)، ڕوون و دیاریکراو بن تا هەموو خەڵک بەر لەوەیکە دەست بدەنە هیچ هەڵسوکەوتێک ئاگاداری ئەوە بن کە چ ڕەوایە و چ نارەوا و کام یاسا چی ئازاد کردووە و چی قەدەغە و ( بۆچی و لە بەر چی )، کامە بە تاوان دادەنرێ و چ سزایەکیشی بۆ دیاریکراوە و چ چاوەڕوانیانە ئەگەر بێتوو تووشی ئەوتۆ تاوانێک بن .
سەرچاوەی پێناسە و کێیەتی دەوڵەت لە سەر بنەمای (تەوافوقی قانوونمەندانە) یە ،* ئەوە بەو مانایەیە کە دەوڵەت کەڵەگا نییە ،بەڵکوو کارمەند یان نوینەر و مووچەخۆری شارۆمەندانە ،وهەر وەها بەو مانایەیە کە دەوڵەت بێجگە لە ئەرک و مەبەستی دیاریکراو کە لەلایەن شارۆمەندانەوە بەوی ئەسپێردراوە خاوەن هیچ مافێکی دیکە نییە .
تەنیا یەک بنەما هەیە وەک پرەنسیپ کەهەر تاکێک دەبێ دەکۆمەلگادا لە سەری ساغ بێتەوە و وەستۆی بگرێ ئەگەر بییەوێ دە کۆمەلگایەکی ئازاد و شارەستانیدا بژی . ئەویش پرەنسیپی خۆپاراستن لە تووند تیژی و دەستوەشاندنە و ئەسپاردنی مافی دیفاعی فیزیکی لە خۆ بە دەوڵەتە تا دەوڵەت لە جیاتیانی پارێزەری مافی ئەو بە شێوەیەکی ڕێک وپێک ،عادڵانە ،قانوونی یان هەر شێوەیکەی دیکە بێ . دەبی دوورە پەرێز بێ لەکەلک وەرگرتن لە تووند تیژی ( تەنانەت دە خەیاڵی خۆشیدا).
باشە ئێستا کێشەی نێوان دوو کەس لە سەرشیرکەتێک کە هەرتکیان تێیدا بەشدارن بە کوێ دەگا ؟
دە کۆمەڵگایەکی ئازاد دا ئینسانەکان تۆبزیان لە سەر نییە کە دەگەڵ یەکتر هاوکارییان ببێ .ئەوانە لە سەر یەک تەوافوقنامەی دلخوازانە لە ڕێگای گرێبەستێکەوە ساغ دەبنەوە و پاشان ئەگەر هاتوو کۆسپێکی وەک ئەوەیکە لایەنێک سەرەڕۆیانە گریبەستەکە وەپشت گوی بخا و ئاکامیشی کارەساتێکی ئابووریی کە زەرەر بە ئەوانی دیکەش بگەیێنێ و خەسارەت دیتتووەکە بییەوێ دەست بە سەر کەل و پەلی شەخسی ئەو کەسە وەک بارمتە دابگرێ ، دیسان هەر نابێ ئیزنی کەلک وەرگرتن لە تووند و تیژی و دەستوەشان بدرێتە دەست کەسێکی تایبەت لە دەرەوەی دەوڵەت و جا لێرەیە کە گرینگترین و ئالۆزترین ئەرکی دەوڵەت دیارە واتە :نەخشی هەڵوێستی قازی بۆ چارەسەری عادڵانەی کێشە دە نێوان خەڵکدا بە پێی یاسا .
تاوانباران دە هەر کۆمەلگایەکی نیوە شارەستانییدا دەکەمایەتی دان.ئەگەر چی پاراستنی ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتییە لە ڕاست کردەوەکانی ئەوان لەلایەن دادگاکانەوە بە مەبەستی پاراستنی مافەکانی شارۆمەندیدا پێویستییەکی زیاتری بە کۆمەلگایەکی ئاشتەواییەوە هەیە و بێ ئەوتۆ پاراستنێک هیچ شارەستانییەتێک نە دەتوانێ پەرە بستێنێ و نە سەقامگیریش دەبێ . ئینسانەکان ناتوان وەک ئاژەڵان ژیانێکی کاتی و هەنووکەییان ببێ ئەوان دەبێ بۆ وەدیهێنانی مەبەستەکانیان خاوەن بەرنامەیەکی داڕێژراو بن و دە ماوەیەکی دیاریکراویشدا دەستەبەرکرابن .ئەو دەبێ ڕەوتی ژیان هەڵسەنگێنێ و پلانێکی تەرخانکراو و دوورئەنگیوی(ستڕاتژی) بۆ ژیان ببی.بە مێشک و عەقڵ ئینسان بەرنامەیەکی باشتر بۆ درێژ خایەن دادەڕێژێ . ،هەر چەندە شارستانییەت ئاڵۆزتر و مەزنتر بێ بۆ کاردانەوە پێویست بە ماوەیەکی زیاتر و دە ئاکامدا بە گرێبەستێکی درێژخایەنتر دە نێوان ئینسانەکاندا هەیە و پاراستنی فەوری وەک گاڕانتی بۆ ئەوتۆ گرێبەستێک پێویستە .
تەنانەت دە کۆمەڵگای سەرەتاییشدا کە بازرگانی شتگۆڕکێ باوبووە ،نالوێ کەسێک سەوتەیەک پەتاتە بە قەرتاڵەیەک هێلکە بکڕێ بەڵام پاش وەیکە هێلکەکانی وەردەگرێ پەتاتەکان نەداتە خاوەن هێلکەکان .هەر بە فکرداهاتنی ئەوەیکە دەکۆمەڵگایەکی سەنعەتیدا کە بە میلیارد دۆڵار کەلوپەل ئەویش بە هۆی مەتمانە بە مشترییەکان کە خەریکی گێڕانی معاملاتی میلیون دٶلارین دەو نێوەدا دە هاتوو چۆدان دەبێ جێگای سرنج و گرینگایەتییەکی تایبەتی هەبێ.
یەکلایەنە پێشیلکردنی ئەو گرێبەستانە بە مانای تووند تیژی ناڕاستەوخۆی فیزیکییە :ئەوەش پێکهاتووە لە ئینسانێک کە شتەکانی بایخمەند جا کەلوپەلن یان خزمەتگوزارین وەردەگرێ ،پاشان لە دانی پووڵی ئەوانە خۆ دەپارێزێ واتە بە کەڵەگایەتی دەستیان بە سەر دادەگرێ (تەنیا بە شێوە فیزیکی ) نە لە ڕێگای بە تەوافوق گەییشتن دەگەل خاوەنی شتەکان . دەستبڕین یش هەر بە مانای کەلک وەرگرتنی ناڕاستەوخۆ لە تووند وتیژییە کەبە مانای دەست بە سەر داگرتنی پووڵی کەلوپەلێکە کە بە بێ هیچ تەوافوقیک دەگەڵ خاوەن شتەکە بووبێ یان لە ڕێگای خۆخافڵاندن لە دانی پووڵەکە یان لە ژێر بەڵێنی درۆ و بێ بنەما .باج وەرگرتن یش شێوەیەکی دیکەی ناڕاستەوخۆی تووند وتیژییە ئەوەش بە مانای ڕاگرتنی شتی بە بایخە ،نە لە ڕێگای گۆڕینەوە بەڵکوو لە ڕێگای هەڕەشە و تۆقاند و سەدەمە لێدان .هێندێک لەو کردەوانە جینایەتی ئاشکران ، هێندیكش وەک یەکلایەنە پێشێلکردنی گرێبەستەکان تاوانێکی نابەرپرسانەیە و ناتوانی جینایەت بێ ،بەڵام دەتوانێ بە هۆی نابەرپرسیارەتی و بێ ئەخلاقی بێ. ئەوانی دیکەش وەک پرسیارگەلێکی بەرچاوتەنگی و یان کێشەیەکی نێوان لایەنەکان کە لە بێعەداڵەتی دەر حەق بە یەکتر دەدوێ بن .بەڵام بە بێ لەبەرچاو گرتنی چلۆنایەتی ڕووداوەکان دەبێ بە شێوەیکی ڕاشکاوانە و بە پێی یاسای دابینکراوی بێلایەنانە لەلایەن دادگایەکی خاوەن سەلاحییەت کە بەڕێوەبەرایەتی یاساکانیان وەستۆیە وەک قازی ” لێژنەی داوەرەکان ” ە وە چارە سەر بکرێن .
ئەوەش بزانن پرەنسیپە بنەماییەکانی عەداڵەت دە هەموو ئەو ڕووداوانەدا باسی ئەوە دەکەن کە *هیچ ئینسانێک نابی دەست بە سەر ماڵ و کەل و پەلی هیچ کەسێكی دیکە دا دابگرێ، مەگەر بە تەوافوق دەگەڵ خاوەن ماڵەکە،واتە لەبەر چاو گرتنی ئەوەیکە کەس بۆی نییە مافی ئینسانەکان یەکلایەنە و سەرەڕۆییانە یان لە ڕوی ئیشتیاوە پێشیل بکا و دەست بە سەر ماڵی خەڵكی دیکە دا دابگرێ .
ئەو شێوە بە گشتی تەنیا ئەرک وئامانجی دەوڵەتە کە :هەموو ئیمکاناتێکی کۆمەڵایەتی کە خەڵک دەستی وێیانڕادەگا لە دەستدرێژی تاوانباران بیانپارێزێ و ئیزن نەدا کە ئینسانەکان سەدەمە و زەرەر بە یەکتر بگەیێنن .
سێ کەرەسەی هەرە بەرچاو ودرووستی دەوڵەت کە سەر جەم تووندوتیژییەکان چ ڕاستەوخۆی فیزیکی و دەستوەشاندن وچ ئەوانەی ناڕاستەوخۆن بریتین لە :”پۆلیس” کە ئەرکی پاراستنی خەڵك لەراست دەستدرێژی تاوانبارانی وەستۆیە /” دیفاع ” بە مەبەستی پاراستنی خەڵک لە ڕاست دەستدرێژکەرانی دەرەکی ”قانوون” دادگاکان کە بە مەبەستی چارە سەری کێشە و ئیختیلافێک کە دە نێو خەڵک دا ڕوودەدەن بەگوێرەی قانوونی عادڵانە .
زۆر وردە کاریی لەمەر ئەو سێ کەرەسەیە هەن کە بە کردەوە پێویستیان بە شێوەیەک لە دابینکردنی قانوونی تایبەتە کە زۆریش ئالٶزە، ئەو فەلسەفە حقووقییە سەر بە سەرچاوەی زانستێکی تایبەتییە . زۆر هەڵە و زۆر دژایەتیش ڕەنگبێ دە هەرێمی بەرێوەبەرایەتییدا بێنە سەر ڕێگای ،بەڵام ئەوەیکە گرینگە بەرێوەبردنی پرەنسیپە ،ئەو پرەنسیپە کە ئاماژە بە قانوون و دەوڵەتێک دەکا کە حقووقی تاکەکان دەپارێزێ .
ئەورۆ ئەو پرەنسیپە وادیارە لەبیر کراوە ،وەپشت گوێ خراوە و خۆی لێپارێزراوە . ئاکامییشی بۆتە ئەو هەلومەرجە کە بۆ دواوە گەڕانەوەی مرۆڤایەتییە کە بێ قانوونییەکی ڕووت و داماڵدراو بە هۆی زوڵـم و بێعەدالەتییەک کە هەیە و وەبیر هێنەری دەمارگرژی و تووند تیژی سەردەمی دەستەڵاتی بەربەرەکانە.
دە ئێعتڕازێکی بیرلێنەکراوە دژ بەو ڕەوتە ،بۆ هێندێک کەس ئەو پرسیارە هاتۆتە پێش کە دەوڵەت خاوەن تەبیاتێکی شەڕخوازانەیە و ئانارشیزم ئەو سیستیمەیە کە بە دوویەوەن .کە بە مانای سیستیمێکی سیاسی کە هەڵگری باوەڕێکی کاڵ و کرچ و منداڵانەیە: بە پشت ئەستووری بەو هەموو پاساوانەی کە لە سەرەوە باسمان کرد ،کۆمەڵگا بە بێ یەک دەوڵەتی تۆکمە و ڕێکخستراو ،دەکەوێتە دەست هەووەڵین تاقمێکی تاوانبار کە ئاژاوە و بێ سەرەو بەرەیی و تێکە ولێکە دەبێتە ڕەوتی باوی کۆمەڵایەتی و دەیکەنە گۆڕە پانی شەڕی تاقم و دەستەی باندبازان .بەڵام ئەوە تەنیا هەر ویژدانی مرۆڤایەتی نییە کەدژ بەو ئانارشیزمە هەڵوێست دەگرێ:بەڵکوو دە هیچ کۆمەڵگایەکدا کە تەنانەت هەموو شارۆمەندانیشی تێگەییشتوو و عاقڵ و پاک بن هیشتا ئەوتۆ کۆمەلگایەک قەت ناتوانێ دەو بێ سەرەو بەرەییە وتێکە ولێکەیەدا ڕەوتی سروشتی خۆی بگرێتە بەر و بەریوە بچێ .ئەوە بۆیە پێداویستییەکی ڕوون و ئاشکرا بە قانوونگەلێکی ڕاشکاو وعادڵانە و قازییەکی سادق کە بریتی بێ لە دەوڵەت هەیە ،بۆ چارە سەری کێشە و گرفتی نێوان شارۆمەندان هەیە .
تێئورییەکی تازە سەر هەڵداوی ئانارشیزم کە زەینی جیلی نوێتری لاینگرانی ئازادی بە خۆیەوە سەر قاڵ کردووە ،شتێکی سەیری غەیرە عەقڵانی بە نێوی ”دەوڵەتی ڕەکەبەرایەتی” یە .
سەلمێنەرانی بنەمای مەرجی دەستەڵاتدارانی مۆدێڕن کە جێوازییەکی کەم دە نێوان ئەرکی دەوڵەت و شێوە کاری کارخانە وجێوازی نێوان هێز و بەرهەم دا دەبینن هەر نوێنەری ئەو بەشەن کەبەشداری خاوەندارییەتی دەوڵەتیان قەبووڵە ولاینگرانی”دەوڵەتی ڕەکبەرایەتی” دەکەن ودەڕواننە ئەو بەری سکەکەش بەو پاساوە کە ڕەکەبەرایەتی وکێبڕکێ بۆ بازار و بەرهەمهێنان باشە و باشتریشە کە دەگەڵ دەوڵەت بگونجێندرێ .لە جیاتی تەنیا دەوڵەتێکی مۆنۆپۆلییانە ”دە دەست لایەنێکی تایبەتدا بەرتەسک کراوە ”ئەوان دەلێین کە باشترە چەند دەوڵەتێک لە هەرێمی جوغڕافیاییدا ببێ کە ڕکەبەرایەتی و کێبڕکێ دە نێوان شارۆمەندان وەرێبخا بۆ سەربەخۆیییانە ”شتێکی کە بە دڵێتی بیانکڕێ”بە بێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەیکە کام دەوڵەتیان هەلبژاردووە .
ئەوەشتان لە بیر نەچێ کە پێشگیری لەدەمارگرژی شارۆمەندان بۆ هێور ڕاگرتنی هەلومەرج تەنیا ڕیگایەکە کە دەوڵەت بە ئەرکی خۆی دەزانێ .جا لێرە لە خۆتان بپرسن ئەو ڕکەبەرایەتییە بە مەبەستی پاراستنی هێورایەتی کەلکی لێوەدەگرن بە چ مانایەکە.
مرۆڤ ناتوانێ نێوی ئەو تێئۆرییە بە تەناقوزێک لە قەڵەم بدا ، چونکوو تێگەییشتنێک لە مەر چەمکی ”ڕکەبەرایەتی” و ”دەوڵەت ” وادیارە لە گۆڕیدا نییە و ناشکرێ نێوی بنێینە ڕەوتێکی سەر لێشێواو ،چونکوو لێرەش هیچ پەیوەندییەک یان ئاماژەیەک بە وردەکارییەکان دە پەیوەندی دەگەڵ واقیعییەتدا نە کەم ونە زۆر لە گۆڕیدا نییە .بەسە جارێک شتەکە بێنینە بەرچاو کە: سمیت لاینگری دەوڵەتی A، جیرانەکەی ئەو جۆنز کە لاینگری دەوڵەتی B یە تۆمەتی ئەوەی لێدەدا کە شتی لێدزیوە ،پۆلیسی سەر بە دەوڵەتی A دیتە شوێنەکە لەبەر دەرکی ماڵی جۆنز دەگەڵ پۆلیسی دەوڵەتی B کە دەگەڵ جۆنز سەر بە یەک دەوڵەتن تێکهەڵدەنگوون و دەڵێن کە ئێمە نە شکایەتی سمیت ونە دەوڵەتی A بە ڕەسمی ناناسین دەی لێرە چ دەقەومێ ؟ ئەوێ بە جێی دەهێڵێ بزانی چی لێدێتەوە .
ڕەوتی پێوراوی چەمکی ”دەوڵەت ” مێژوویەکی دوور ودرێژ و ئاڵۆزی هەیە .هێندێک لە بەشەکانی بەڕیوەبەرایەتی وەک دەوڵەت وادیارە دە هەرکۆمەلگایەکی ڕێک وپێکدا بووە،کە فەرقی خۆی بە هێندێک جێاوازییەکانی دیاریکراوەوە وەک دەوڵەتێک دەگەڵ تاقمێک چەتە نواندووە ”ئەگەر چی ئەو جێاوازیانە لە زۆر بوارەوە نادیارن ” وەک حورمەتێک کە دەوڵەت هەیەتی وئەو دەستەڵات و ئەرکە ئەخلاقییە کە وەک پارێزەری قانوون و سیستیمی کۆمەلگا پێی ئەسپێردراوە .وئەو واقیعییەتە کە سەرەڕای بوونی زۆری گەندەلی و هێندێک زەرەر وزیان کە لە کاردانەوەی دەوڵەتەوە سەرچاوە دەگرن ،هێشتا بۆ پاراستنی نەزم و دابینکردنی هێندیک عەداڵەت ئەگەر چی بە کاری ڕۆژانەش بووە ،و لانیکەم وەک پاساو بۆ ڕازی ڕاگرتنی ویژدان و ئەخلاق ، بە تەبیاتێكی کۆمەلایەتی یان ڕواڵەتی بۆ دەستەڵاتیشیان هەر پێویست بووە .شای سەرەرۆی فەرانسە مەجبوور بوو دەس بە داوێنی ” مافی ئیلاهییانەی پاشایەتی” بێ ،هەروەها دیکتاتۆرەکانی مۆدێڕنی ڕووسییەی شووڕەوی مەجبوور بوون پووڵەکانیان دە ڕێگای پڕوپاگەندەی وەک پاساو بۆ داسەپاندنی قانوونەکانیان ،لە بیر و ڕای گشتی خەڵکی ژێر دەستەڵاتیان خەرج بکەن دە مێژووی مرۆڤایەتیدا ،ناسینی کردەوەکانی گونجاوی دەوڵەت ، دەستکەوتێكی نوێن . تەمەنیان تەنیا هەر دووسەت ساڵ دەبێ و دەگەڕێتەوە سەردەمی باب وکالی دا‌هێنەرانی شۆڕشی ئەمریکا . ئەوان نە تەنیا توانیان نەریت و پێداویستیی بە کۆمەڵگایەکی ئازاد بناسێنن ،بگرە بیریان لە کەرەسە و شێوەگەلی جۆراوجۆری ڕێگای گەییشتن بەوانەش ،کردبووە . بیر لە کۆمەلگایەکی ئازاد کردنەوە وەک دەستکەوتیکی ئینسانی بە هەڵکەوت یان هەر ویستیک تەنیا بە ”نییەت چاکی ” ڕێبەران وەدی نایە. سیستیمێکی قانوونمەندی پێچەڵپێچ و ئاڵۆز لە سەر بنەمای مەنتیق و ئێعتباری بێلایەنانە، پێویستی بەوەیە کە کۆمەڵاگا ئازاد بکا وئازادیش ڕایبگرێ ،سیستیمێک کە سەر بە مەبەستەگەل ،تایبەتمەندییەکانی ئەخلاقی یان نییەتی هیچ مەقام و سەرۆک و پێشەنگێک نەبێ . سیستیمێک کە هیچ دەرفەتێک و مەودایەک بۆ گەرانەوەی دیکتاتۆری نەهێڵێتەوە . سیستیمی ئەمریکایی وەک چاوەدێری و عەداڵەت ،خۆی سەرکەوتوویەکی بەرچاو بوو .ئەگەر چی یەک دژبەرایەتییەک دە قانووندا بۆ گەشەی دەوڵەتگرایی لە دوای خۆی هێشتەوە .ئەو سەرکەوتوویییە بێ وینەیە ، ئاوێنەی یەک قانوونی بنەڕەتی بوو وەک کەرەسەیەک بۆ بەرتەسک کردنەوەی دەستەڵاتی دەوڵەت .ئەورۆ، کاتێک بە حەولێکی گشتی ،ئەو پرسە لە زەینیەتەکان سڕاوەتەوە ،ئەغڵەب دیسان ناتوانین بڵێین کە قانوونی بنەڕەتی نە سنوورێکی گەمارۆدراوە بۆ دەوڵەت ونە بۆ بەرتەسک کردنەوەی سنووری مرۆڤەکانە لە دەرەوەی دەوڵەت ، وناتوانین بڵێین کە قانوونی بنەڕەتی تاکەکان بە شێوەیەکی ڕەفتارییانە مەجبوور ناکا و تەنیا، ئەو تۆبزە هەر بۆ دەوڵەتە . وناتوانێن بڵێین قانوونی بنەڕەتی مەنشوور نییە بۆ دەستەڵاتی دەوڵەت ،بەڵکوو بۆ پارێزگاری لە شارۆمەندانیشە لە هەمبەر دەوڵەت .
سەیر بکەن ،چەندە ڕەوتی ئەخلاقی و سیاسی دەوڵەتەکان پێچەوانە بوون ،لە جیاتی ئەوەیکە دەوڵەت ،پارێزەری مافی ئینسانەکان بێ ،مەترسیدارترین پێشێلکاری ئەو مافانەیە ،لە جیاتی ئەوەیکە ئازادی بپارێزێ ،کۆیلەتی سەقامگیر کردووە ،دەوڵەت لە جیاتی ئەوەیکە لە ئینسانەکان لە هەمبەر دەستدرێژەکاران و دەمارگرژان بپارێزێ ،خوی کەڵەگایەتی و دەمارگرژی و دەستوەشاندنی کردۆتە ڕەوتی خۆی لە هەمبەر هەر هەڵسوکەوتێکی شارۆمەندان کە بە دڵی نەبووە .لە جیاتی ئەوەیکە وەک کەرەسەیەک دە خزمەت بەریوەبەرایەتی عەداڵەت دە پەیوەندی دە نێوان ئینسانەکاندا بێ ،خۆی بۆتە ڕق هەڵگرێکی تۆقێنەر کەترس و دڵەڕاوکێ بەقانوونی ناعادڵانەی دابینکراو دە زەینی کۆمەلگا خستووە.قانوونگەلێک کە جۆرێک لێکدەدرێتەوە کە ڕێگا بۆ هەڵوێستی سەرەرۆیانەی کارمەندانی دەوڵەت ئاواڵە دەکا . لە جیاتی ئەوەیکە لە هەمبەر دەستدرێژکاران بە کەسایەتی ئینسانەکان دیفاع بکا ،خوازیاری دەستەڵاتی بێ سنووری سەرەرۆییانەی خۆیەتی . تا ئەو جێگایە لە بە خێرایی دژبەرایەتی زەق وبەرچاو دەکەوێتە نێوان خەڵک ودەوڵەت : بوارێکە کە دەوڵەت ئازادە هەر چی دڵی بییەوێ بیکا ،دە حاڵێکدا شارۆمەندان تەنیا بە ئیزنی دەوڵەت دەتوانن بجووڵێنەوە . بوارێک کە ڕەشترین سەردەمی مێژووی مرۆڤایەتییە . سەردەمێک کە قانوونی لێڕەوار ”جەنگەڵ” حکومەت دەکا. ئەغڵەب گوتوویانە کە ئینسان سەرەڕای گەشەی ئابووری .خاوەن هیچ چەشنە مەزنایەتی و پێشکەوتووییەکی ئەخلاقی بە خۆیەوە نەدیوە، کە توانایی هەڵسەنگاندن وپێکگرتنی دەگەڵ ئەو گەشەی ئابوورییە ببێ . ئەو قسانە هێندێک ئاکامی ڕەشبینانەی لە مەڕ تەبیاتی ئینسانەکان لێکەوتۆتەوە ، ئەوە ڕاستییەکە کە جێگە وپێگەی ئەخلاقی مرۆڤی بە ڕادەیەکی بێ شەرمانە دابەزیوە ،بەڵام ئەگەر کەسیک هەڵسوکەوتی بێ بەزییانەی دەوڵەتەکان شرۆڤە بکا ،کە لەلایەن ئەخلاقی مرۆڤدۆستانە – پێکەوە ڕەخساوە کە ”ئینسان مەجبوور بووە بەشێکی زۆری لە ژیانی لە ژێر حاکیمییەتی ئەودا بژی ” لە خۆی دەپرسێ چلۆن ئینسانەکان توانیویانە ڕواڵەتێک لە شارەستانییەت بپارێزن و کامە هێمای بێ کۆتایی لە مەتمانە بە خۆیی، ئەوانی لە سەردوو پێیان ڕاگرتووە . مرۆڤ دێ کە بە وردی سەیری ئەو شێوە لە پرەنسیپە لە سیاسەت بکا کەسەلماوە و نوێنەری ڕێبازێکە بۆ خەبات دە ڕەوتی رێنسانسێکی ڕووناکبیریدا.