دکتر پژواک کوکبیان
خلاصه
نویسنده در این مقاله تحلیل اقتصادی و تاریخی از مساله نفت کوردستان دارد و نشان میدهد که در حقیقت یکی از دلایل تجزیه کوردستان در صد سال پیش قرار داشتن کوردستان بر روی یکی از مخازن عظیم نفتی خشکی میباشد. در این نوشتار به چند قرارداد نفتی و نقشەهایی از میزان ثروت این سرزمین اشاره میکند.
قرارداد خط قرمز و مالکیت نفت
شرکت نفت ترکیه در سال ۱۹۱۱ جهت استخراج منابع نفتی موجود در سرزمینهای آنروز عثمانی مابین عثمانی و چند کشور اروپایی، (عمدتا آلمان باسهم بیشتر) تاسیس میشود. یکسال بعد، درسال ۱۹۱۲، بخشی از منطقه موصل تحت حاکمیت فرانسوی ها درآمد لذا در منابع نفتی آنجا شریک شدند. بریتانیا و بانکداران لندن از سهیم بودن فرانسه و آلمان در منابع نفتی منطقەی بین النهرین و کوردستان که به طور سنتی قلمرو مالکیت انگلستان بوده خشنود نبودند. آنچه بیشتر بریتانیا را خشمگین کرد حرکت آرام ولی محکم آلمان جهت نزدیکی به امپراطوری عثمانی بود. قرارداد راه آهن برلین-بغداد که مابین سلطان عثمانی و پادشاه آلمان (قیصر دوم) بستە شد، کارتل و مافیای پولی- مالی لندن و سیستم سیاسی بریتانیا را بسیار نگران و تاحدودی وحشتزده کرده بود. این در حالیست که شرکت انگلیسی شل مالک یک چهارم قرارداد اولیه بوده است در قرارداد اولیه هر دو طرف Deutsche Bank و Royal Dutch / Shell دارای یک چهارم سهام و شرکت نفت ترکیه TPC باقیمانده ٥٠٪ را از طریق بانک ملی ترکیه (TNB) در مالکیت داشتند (توجه داشته باشید که در ظاهر شرکت ملی ترکیه ولی در واقع بانکداران اروپایی پیش از جنگ اول با مقروض نمودن عثمانی آنزمان کاملا مالکیت شرکتهای نظام عثمانی را دردست داشتند). در حقیقت یکی از دلایل جنگ جهانی اول، جلوگیری از صنعتی شدن آلمان و محروم نمودن آلمان از نفت مزوپوتامیا، خاورمیانه و عثمانی بود. برنامه این بود که با شکست عثمانی و تحمیل قرارداد تسلیم و غرامت مالی ، با بدهکار نمودن بانک ملی ترکیه به این غرامت، تمام امتیازات نفتی را ما بەازای غرامت از دولت شکست خورده عثمانی دریافت کنند و کنترل کامل منابع خام سرزمینهای زیر نفوذ اورا به دست آورند، و همانطور هم اتفاق افتاد. آین همان روشی بود که نیروهای استعمار اروپایی در سایر مستعمرات آفریقایی، آسیایی و آمریکایی دنبال میکردند.
در سال ١٩٢٩ پس از شکست آلمان و انحلال عثمانی عملا شرکت نفت ترکیه به شرکت نفت عراق تغییر نام داد، زیراکه بخش عراق عثمانی که اینک دارای نفت بود، اهمیت ویژه داشت. در همان سال، پس از گفت و گوی بسیار میان کشورهای دارای نفع ، توافقنامه “خط قرمز” رسمی امضا شد.
موافقت نامه خط قرمز(Red Line Agreement) به این دلیل نامگذاری شد، زیرا منطقه موردنظر توسط یک خط قرمز که بر روی نقشه معین شده بود. این قرارداد قدرت و تاثیر شرکت های قدرتمند در صنعت نفت را بر سیاست‌های ملی یک کشور نشان میدهد و این یکی از موارد اولیه همکاری شرکتهای نفتی در مقیاس بین المللی بدون لحاظ حق حاکمیت ملی کشورهای مالک نفت بود.
شرکتی تاسیس شد که به ترتیب ذیل سهام ذینفعان در آن تقسیم شدە بود :
شرکت نفت ایران و انگلیس با ٢٣.٧٥ درصد
شرکت شل ٢٣.٧٥ درصد
کنسرسیوم شرکت های نفتی فرانسوی ٢٣.٧٥ درصد
شرکت توسعه شرق نزدیک – شامل ٥ شرکت آمریکایی با ٢٣.٧٥ درصد
و گولبنکیان ارمنی ٥ درصدی ( این شخص در حقیقت در زمان عثمانی اولین کسی بود که نفت عراق و کوردستان/کرکوک را کشف کرد و لذا پیش از قرود اروپایی ها به توافق با عثمانی ها ، ایشان دارای قرارداد پیشین بود)
در سال ١٩٦١ ، رژیم انقلابی ژنرال عبدالکریم قاسم فرمان شماره ٨٠ را صادر کرد که در آن ٩٩.٥ ٪ مالکیت شرکت نفت عراق را به شرکت ملی نفت عراق که دولتی بود، منتقل کرد. در حقیقت قاسم نفت را ملی کرد. یکسال پیش از آن قاسم خواهان ٢٠٪ مالکیت و ٥٥ ٪ سود شرکت نفت عراق شده بود که انگلستان مالک آن بود، که نپذیرفتە بودند. مقامات بریتانیایی و آمریکایی و شرکت های چند ملیتی خواستار این بودند که دولت کندی فشار را بر رژیم قاسم بیشتر کند و در نهایت قاسم توسط کودتای بعثی ها در ٨ فوریه ١٩٦٣ سرنگون شد. بسیاری مدارکی مبنی بر دخالت سازمان اطلاعات مرکزی (CIA) در کودتا ارائه کردند که هنوز صحت این ادعا رسما ثابت نشده است. اما براساس شهادت مقامات سابق سیا، سیا سعی داشت جایگزین مناسبی برای قاسم در داخل ارتش عراق پیدا کند.
مسعود بارزانی و ژنرال عبدالکریم قاسمتصویری از مسعود بارزانی (نوجوان ) و عبدالکریم قاسم مابین سالهای ١٩٥٨ ، ١٩٦٣
دو خط لوله (کرکوک- مدیترانه) جهت انتقال
مابین سالهای ١٩٢٧ و ١٩٣٤ قدرتهای حاکم بر قرارداد سایکس-پیکو (بریتانیا و فرانسه) همچون مالکان سرزمینهای نفتی تصمیم می‌گیرند که نفت کرکوک را به بنادر خود در حیفای بریتانیا و طرابلس فرانسه منتقل کنند. لذا در ١٥ سپتامبر ١٩٣٤، پروژەای برای انتقال منابع عظیم نفتی کوردستان عراق (کرکوک)، به سرپرستی و مالکیت انگلستان و مشارکت شرکت ملی نفت عراق و شرکای فرانسوی و آمریکایی، مقرر میشود که نفت از طریق دو خط لوله از باباگورگور کرکوک به بنادر تحت نفوذ فرانسه و انگلستان (دو قدرتی که خاورمیانه را تقسیم کردند) سرازیر شود. خط لوله جنوبی به حیفای اسرائیل و خط شمالی از سوریه و بندر طرابلس به مدیترانه می‌رسند. (شکل زیر)
خط لوله جنوبی ،از سال ١٩٣٥ تا ١٩٤٨ نفت کرکوک را به بندر حیفا(Haifa) منتقل می‌کرد. کرکوک به الحدیثه از جنوب الطنف در کنار جنوب سوریه در داخل خاک عراق، از مسیری که در آن زمان فعال بود وارد بندر حیفا و از مدیترانه بار نفتکش ها میشد. این لوله نفتی در دهه ١٩٣٠ فعال بود، تا اینکه جنگهای اعراب و اسرائیل بوجود آمد. کشور اسرائیل طی نزاع بین فلسطینیان و یهودیان و در نتیجه جنگ پارتیزانی یهودیان و بالخصوص ارتش هاگانا با دولت مستقر انگلستان در فلسطین (Palestine mandate) و خرید و تصاحب زمینهای اعراب فلسطینی به استقلال رسید. رابطه تیره بریتانیا و کشور یهودی به مرگ خط لوله فوق انجامید. در اینجا مشخص میشود که تاریخا به چه دلیل بریتانیا از فلسطینیان و اعراب در این منازعه حمایت کردە است. در واقع یهودیان از بریتانیا سهم نفت (کرکوک) را طلب میکردند، لذا با تشکیل اسرائیل این شاهرگ برای بریتانیا بسته میشود و به همین دلیل است که مسیر کرکوک ، بغداد، بصره و خلیج ، شاهراه اصلی صادرات نفت عراق به خارج است.
در کنار آن، پس از ١٩٤٨ نفت کرکوک از مسیر دیگری، از خاک ترکیه و از بندر جیحان در ترکیه صادر میشود. این امر موافقت ایالات متحده آمریکا را در پی داشت زیراکه ترکیه یک متحد ناتو و ایالات متحده و در جبهه مقابل اتحاد جماهیر شوروی بود. ترکیه درآمدی بابت ترانزیت این نفت جمع آوری می کند. اخیرا هشدارهای ترکیه به اسرائیل، دخالت در سوریه، عفرین و سعی در کنترل ادلب برای جلوگیری از بازگشایی این مسیر و هراس از قطع وابستگی نفت کوردستان به مسیر ترکیه است. اگر کوردستان سوریه به حریم متصل شود از آنجا به کمک اسرائیل مسیر جدیدی برای انرژی بین المللی گشوده میشود. ترکیه به اسرائیل هشدار داده که توسعه خط لوله احتمالی کرکوک-موصل-حیفا، ضربه جدی به روابط ترکیه و اسرائیل وارد خواهد کرد. اهمیت این خط لوله آنقدر است که در جنگ جهانی دوم، آلمان می خواست کنترل این لوله نفتی را در دست بگیرد.
راه دیگر برای انتقال نفت کرکوک به مدیترانه، مسیر شمالی که از الحدیثه به ابوکمال، پالمیرا و حمص به بندر طرابلس بود که توسط کریدور طرطوس-لاذقیه احاطه شده است. این مسیر به علت غلبه نظامیان چپ و سوسیالیست و حزب بعث در سال ١٩٥٤ و عقد قرارداد نظامی با روسیه عملا بسته شد. روسیه مانع گذر این خط لوله از خاک سوریه شده است. بعضی از گزارشات آمریکایی (مجله فارین پالیسی)، حاکی از آن است که به دلیل آنکه آمریکایی ها قصد داشتند این خط لوله را فعال نگه دارند، لذا انگلستان در راستای منفعت خود می‌بیند که ترتیبات کودتای نظامیان چپ و بعثی ها را فراهم کند، درنتیجه هردو خط لوله مدیترانەای بسته شوند و نفت مخازن عراق (کرکوک و جنوب) فقط از بندر بصره و جنوب عراق عبور کند که در دست خود انگلستان و جمعیت شیعه نزدیک به بریتانیا است.
در حقیقت بریتانیا با کمک به کودتای چپها، روسیه را به سوریه می‌کشاند تا آمریکا و فرانسه را از سوریه اخراج و درنتیجه دستشان را از نفت کرکوک قطع کند. بنابراین دخالت روسیه در سوریه به جهت در انحصار نگه داشتن تمامی لولەهای نفتی منتهی به اروپا است.
کوردستان بر روی دریای نفت
براساس آمار منتشره از شرکتهای خصوصی فعال در حوزه نفت و گاز منطقه، کوردستان دارای ذخایر حداقل ٦١ میلیارد بشکه نفت میباشد و هم اکنون، صادرات حدود ٦٠٠ هزار بشکه در روز جریان دارد. بیشینه نفت صادراتی از طریق خط لوله از کرکوک به شهر جیحان ترکیه خارج می شود و از آنجا به بازارهای صادراتی روسیه و اروپا صادر می شود. با استناد به منبع دیگری و بر اساس اطلاعات موسسه جغرافیایی آمریکا (USG) کوردستان دارای ٥٠ تا ١٠٠ میلیارد بشکه نفت مرغوب میباشد که در جغرافیایی محصور توسط همسایگان متخاصم احاطه شده است.
نقشه فوق متعلق به روزنامه نیویورک تایمز به تاریخ ١٥ سپتامبر سال ١٩٣٥ میباشد، در این نقشه به وضوح گستردگی و فراوانی منابع نفتی کوردستان محصور در ایران و عراق نشان داده میشود. این نقشه فقط یکبار در سال ١٩٣٥ در این روزنامه چاپ شده است و دیگر در هیچ منبعی به آن اشاره نشده است، گویا صاحبان حقیقی این ثروت نباید از آن آگاهی داشتە باشند.
در نقشە دیگری که فقط در ٢٣ می سال ١٩١٤ در نشریه London Petroleum Review پیش از آغاز جنگ جهانی اول چاپ میشود، شرکت نفت انگلیس از مکان میادین نفتی پیش از جنگ مطلع میباشد و لذا نقشەها و مرزهای پس از تقسیم عثمانی بر اساس این منابع کشیده میشود. همانطور در تصویر پائین مشاهده میشود، تا به امروز، نقاط پرتشنج همان هایی هستند که بر روی نفت قرار دارند.
در حقیقت با احتساب منابع نفتی ایلام و خانقین بر اساس آمار رسمی سازمان صادرکنندگان نفت ، کوردستان قدرت نهم نفتی جهان خواهد شد. آمار دقیق نفت کرکوک مشخص نیست اما احتمال اینکه با احتساب نفت کرکوک ، ذخایر کوردستان به بیش از ١٢٠ میلیارد بشکه منتهی شود، محتمل است. این میتواند رتبه کوردستان را تا مرتبه چهارم جلوتر از ایران قرار دهد.
بر اساس منابع آماری پیش از استقلال کوردستان ، عراق رتبه چهارم سرزمینهای نفت خیز(جدول سمت چپ پائین) با ذخایر اثبات شده نفت است که سهم کوردستان از این انباشته ، تقریبا ٤٠٪ کل منابع نفتی عراق میباشد. پس از استقلال، کشور کوردستان به تنهایی میتواند فراتر از قدرتهای اقتصادی منطقه نقش ایفا کند. جدول سمت راست(پائین) وضعیت کشور کوردستان را پس از استقلال نشان میدهد. بر اساس صادرات ١.٨ میلیون بشکه نفت در روز ، برای سال ٢٠١٨ درآمد سالیانەای برابر با ٣٣ میلیارد دلار (نفت ٥٠ دلاری) فقط از محل فروش نفت خواهد داشت. سهم درآمد گاز لحاظ نشده است.
این میزان ذخایر نفت جهت ٩٣ سال فروش نفت با قیمتهای فعلی ، میتواند دوام داشتە باشد.
جنگ ایران و عراق
اهمیت نفت کرکوک در آنست که که ایران و عراق در طول هشت سال جنگ حق نداشتند صدمه جدی به صادرات نفت همدیگر وارد کنند. لزوم ادامه شریان نفت از کرکوک به حدی است که در طی تمام سالهای جنگ بین ایران و عراق، هواپیماهای ایرانی هیچگاه مراکز و چاههای نفت کرکوک را بمباران نکردند، گویا توافقی بین جمهوری اسلامی و انگلستان همواره برقرار بوده که شریان لولەهای نفتی متوقف نشود. با وجود تمامی تلفات انسانی، قدرتهای بزرگ مانع جنگ خانمان برانداز نشدند تا هنگامیکه جنگ نفتکش ها شروع شد و ایران در اعتراض به حمایت کشورهای خلیج فارس از صدام دو کشتی کویتی را هدف قرارداد و بلافاصله آمریکا ناوچەهای ایرانی را در کمتر از چند ساعت غرق نمود و ایران پس از این واقعه و کشاندن جنگ و موشک باران به شهرهای مرکزی و عمدتا فارس نشین (جنگ ٥٢ روزه موشکباران شهرها)، آتش بس پیشنهادی صدام و سازمان ملل را قبول نمود.
کرکوک، کرمانشاه و زمینلرزه
هرچند مرزهای سیاسی بخشهای کوردستان را ازهم جدا نموده ، اما طبیعت و زمین‌شناسی خاک و سرزمین به هم پیوسته است. اگر به نقشه سال ١٩٣٥ توجه شود. مخزن (basin) و سفره نفتی کوردستان در سرزمینهای کرمانشاه و ایلام ادامه پیدا میکند. بر اساس گزارش سایت oilprice گزارش میشود که دهلران کوردستان دارای بیش از ٥ میلیارد بشکه نفت زیرزمینی میباشد، که هم اکنون گویا روزانه بیش از ١٠٠،٠٠٠ بشکه استخراج میشود. با توجه به زمینلرزەهای متناوب منطقه دهلران و ایلام، این گمان تقویت میشود که احتمالا سه هدف خاص در صورت مصنوعی بودن این زمینلرزەها دنبال میشود.
١- پیشتر میدانیم که پروژه جابجایی جمعیتی ٣ میلیون ساکنان ایران مرکزی به سواحل مکران در حال اجرا میباشد و این حقیقت که دلیل این تغییر دموگرافی به دلیل وجود منابع نفتی میتواند باشد، درضمن اگر در حال حاضر به توسعه مناطق بلوچستان و مکران ترتیب اثر نمی‌دهند درهمین حال جهت مهاجران فارسزبان امکانات سکونت مهیا میشود، نتیجتا وجود پروژه مشابهی برای مناطق زاگرس دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. عدم رسیدگی و بازسازی خانەهای زلزلەزدگان و ترغیب آنان به کوچ، نشان از یک پروژه تخلیه ساکنان کورد از مناطق دارای منابع نفتی میدهد. تحرکات اخیر نیروهای حشدشعبی در آنسوی کوردستان و در داخل عراق، و تخلیه برخی روستاهای اطراف خانقین در کوردستان عراق، نشانگر هماهنگی این تغییر دموگرافی در دو سوی مرز می‌نماید. متاسفانه استبداد و انحصار اطلاعات و رسانه مانع بررسی دقیق علمی این احتمالات میدهد.
٢- راقم این سطور در مطلب دیگری (چرا یک آخوند اصفهانی نام خانوادگی خود را به کرمانشاهی تغییر میدهد) به روند تغییر هویت مذهبی کرمانشاه اشاره کردە است. با توجه به تاریخ سال ١٩٣٥ قرارداد دو خط لوله، رابطه معنی داری بین برنامەهای ترویج تشیع در مناطق ایلام، کرمانشاه و بخصوص پیروان آئین یارسان مشاهده میشود، مساله زمانی برجسته میشود که دقیقا در آن سوی مرز در بخش خانقین هم تلاش مشترکی (گویا بین ایران و بریتانیا) برای نزدیک نمودن مخمور و خانقین به نجف و کربلا و احتمالا واتیکان شیعی که در آینده ظهور خواهد کرد، مشاهده میشود. برنامه پیش از انقلاب و پس از آن که بر محور ایجاد حداکثری حوزەهای علمیه در لرستان، کرمانشاه و ایلام استوار بوده، تماما برمبنای لولەها و منابع نفتی زیرزمینی کوردستان قابل درک میشود.
٣- با توجه به اشتراک زیرزمینی منابع، امکان تونل زنی و یا اتصال کانالهای نفتی زیرزمینی دور از انتظار نیست و لذا انفجار و یا لرزشهای موجود میتواند در راستای انتقال زیرزمینی سفره نفتی حوزه خانقین باشد. از لحاظ مهندسی و تکنیکی به چه میزان این امر ممکن باشد، لازم به بررسی بیشتری دارد. اگر توجه کنیم، یک روز پس از اشغال کرکوک توسط عراق (و ایران) شرکت BP با دولت عراق قرارداد یکساله نفت کرکوک می‌بندد.
سوال پیش میاید که آیا دلیل آن اینست که بریتانیا در ظرف این یکسال با کمک ایران و استفاده از روشهای مهندسی در حد ممکن، از طریق لولەهای زیرزمینی نفت حوزە کرکوک، خانقین، دهلران را منتقل کنند.
سرانجام
هم اکنون وضعیت حقوقی قرارداد خط قرمز روشن نیست، هرچند به لحاظ تاریخی، جغرافیایی و مردمشناسی این برای عراق و کوردستان محرز بوده است. اما آنچه مسلم است این است که پس از رفراندوم، قانونا مالکیت این سرزمین و منابع آن به کوردستان تنفیذ شده است.
بر اساس یک تحقیق، در طول صد سال گذشته تقریبا نیمی از جمعیت کوردها به دلیل کشتارها، مهاجرت اجباری، تحریم اقتصادی و جنایات کشورهای حاکم به آنها از بین رفتە و کشته شدەاند، اگر این جنایت و کشتارجمعی رخ نمی‌داد، کوردستان با تمامی جانباختگان و ساکنان آن، حدود ٨٠ میلیون جمعیت مسلما قدرت اول و یا دوم خاورمیانه می‌توانست باشد.
اکنون که کوردها پس از ١٠٠ سال مبارزه برای رهایی از استعمار ، تصمیم به آزادی و رهایی گرفتەاند، صداها و قلم های مطلع، شرف و وجدان خود را می‌بایست قاضی کنند و بر حکومتهای خود فشار بیاورند و صدای تنها جنبش ضداستعماری خاورمیانه باشند، کوردها با برپایی یک کشور آزاد، می‌توانند به دور باطل بازتولید استعمار بیرونی، جنگهای متمادی، قراردادهای پنهانی و ظلم ملی،مذهبی پایان دهند. نمودارشدن کوردستان هم کمکی جهت آبادانی و آزادی همسایگان خود خواهد شد و هم در طی ١٥ تا ٢٥ سال به یکی از سه قدرت کشاورزی-نفتی و اقتصادی خاورمیانه تبدیل میشود.
هرگونه استفاده، کپی، ارجاع و بازنشر مطالب با ذکر نام نویسنده و ماخذ مجاز میباشد.
سرچشمەها:
State Dept, The Red Line Agreement, https://history.state.gov/milestones/1921-1936/red-line
Riches Beneath the Earth, Colbert C. Held, From Middle East Patterns. People, Places and Politics 2000, Westview Press
William Stivers; A Note on the Red Line Agreement, Diplomatic History, Volume 7, Issue 1, 1 January 1983, Pages 23–34, https://doi-org.ccl.idm.oclc.org/10.1111/j.1467-7709.1983.tb00380.x
https://foreignpolicy.com/2018/09/18/once-upon-a-time-america-needed-syria/
http://www.mafhoum.com/press6/170E12.htm
http://wondersofworldengineering.com/oilroute.html
https://oilprice.com/Geopolitics/International/Who-Profits-From-Irans-Oil-Major-Exodus.html
ltr
He is the author of Cocolonialism, the book about new multi-dimensional international take-over of countries and how near colonizer and far colonizer has taken over the mind, land, institutions and monetary systems of majority of countries. In the economics, his works are focused on complementary and parallel currency systems. His main paper is on "Black Currency of Middle Ages and Case for Complementary Currency" and his PhD thesis is about countercyclicality of secondary currency in a small economy.
- بیتکوین یا رەمزدراو چییه ؟ - 04/13/2021
- ٥٠٠٠ سال جدایی ژنتیک گروەهای اتنیکی در جغرافیای ایران - 02/03/2020
- شاڕڵاتان کێیە و شاڕڵاتانیسم چییە؟ - 12/02/2019