دە داهێنانی سۆمەری

د. کوکەبیان

پێشەکی

سۆمەرییەکان یەکەم شارستانییەت بوون لە جیهاندا،  نزیکەی ساڵی ٤٠٠٠ پێش زایین لە میزۆپۆتامیا و کوردستانی ئەمڕۆ سەریان هەڵدا. ئەوان لە دەوڵەت-شارەکاندای ئور، ئوروک و ئێریدو دەژیان و سیستەمی کارگێڕی و کشتوکاڵ و جۆرە باوەڕی ئایینی جیاوازیان بەڕێوەدەبرد. جگە لەوەش چەندین تەکنۆلۆژیا و داهێنانی فیکرییان داهێنا کە گەشەسەندنی مرۆڤیان دیاری دەکرد. میراتی سۆمەرییەکان وەکوو نووسین یان کات تا ئێستاش لە بوارە جیاجیاکاندا جێگا و گرنگی خۆیان هەیە. زۆر هەوڵ دراوە سۆمەر وەکوو شارستانییەت که نەماوە و هەموو دەستکەوتەکانیان بۆ نەتەوەکانی تر تۆمار بکەن. زۆر بەڵگە نیشان دەدات کە زمانی کوردی هەمان زمانی سۆمەریه و هەر ئەمەش سەلمێنەری ئەوەیە کە سۆمەرییەکان باوە گەورەی کوردەکانن.

ئەم نووسینە له سەر دە (١٠) داهێنانی گەورەی سۆمەری، کە لە سەرچاوە ئەکادیمییە بەردەستەکان و له کەرەستەی شوێنەوارییەکانەوە کۆکراونەتەوە.

١- ڕێنووسی بزماری/مێخی
یەکەم نووسینی مرۆڤایەتی کە هێمای وەکوو بزماری و مێخ بوو لە پێشی ساڵی ٣٢٠٠ پێش زایین دەرکەوت و بووە یەکەمین سیستەمی نووسین لە مێژوودا. سەرەتا وەک هێمای وێنەیی، سادە دەستی پێکرد کە بە بەکارهێنانی شتێکی نووکتیژ فشاریان خستە سەر گڵ و قوڕی شێدار و تەڕ، پاشان پەرەی سەند و بوو بە سیستەمێکی پەیوەندی تەواو کە سەدان نیشانەی جیاوازی تێدابوو. سەرەتا لە بازرگانی کشتوکاڵیدا بەکاردەهێنرا، دواتر هێماکان فراوانتر بوو و یاسا و چیرۆک و سروود و تۆمارە فەلەکییەکانی لەخۆگرتبوو. چیرۆکی گیلگامێش یەکێکە لە یەکەم بەرهەمە ئەدەبییەکان کە بە شێوەی میخ نووسراوە، ئەم شێوە نووسینە دواتر بۆ بەڵگەنامە حکومییەکان و بازرگانی و پاراستنی میراتی کولتووری بەکارهێنرا و کاریگەری لەسەر ڕێنووسەکانی داهاتوو هەبوو.

لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت کە هێمای وەکوو بزماری مانا و تایبەتمەندی خۆی هەیە که پەیوەندی به دەنگ و چۆنیەتی وێنە-مێشک ئەو بڕگە و وشه دەدات.

٢- سیستەمی ژمارەی شەستی لە سەر بنەمای ٦٠
سۆمەرییەکان یەکەم کەس بوون کە بەهای دەنگی بزوێنەکان یان بە واتایەکی تر سروشتی، فۆنێتیکی ئەم نیشانانەیان دەرخست. ئەم میراتە هێشتا لە دابەشکردنی کات و زەمان دیارە کە کاتژمێرێک بۆ ٦٠ خولەک و خولەکێک بۆ ٦٠ چرکە و بازنەیەک (دایره) بۆ ٣٦٠ پلە(دەرەجه). بە دڵنیاییەوە دەتوانێت ژمارەیەکی وەک ٦٠ دیاری بکەیت – کە بە کردەوە هەڵدەبژێردرێت چونکە بە زۆربەی ژمارەی تەواو (عدد کامل) سەرەتاییەکان (٢، ٣، ٤، ٥، ٦ و هتد) دابەش دەکرێت، بەم شێوەیە ئەنجامێکی وردترت پێدەبەخشێت. [3] ئەم شێوازە دەتوانرا لە میزۆپۆتامیادا بەکاربهێنرێت، کە هەموو شارستانییەتە پەرەسەندووەکان تێیدا دەژیان و بۆ تۆمارکردنی ژمێریاری و دیزاینکردنی بیناسازی و پێشبینیکردنی ڕووداوە فەلەکییەکان بەکاردەهێنرا. ئەم میراتە بۆ بیرکارییەکانی بابلی و یۆنانی و ئیسلامیدا گواستراوەتەوە کە شێوازە مۆدێرنەکانی کاتی و ئەندازەیان دیکتە دەکرد.

٣- کۆنترین پەرتووکی فێرکاری تۆمارکراو

کۆنترین ڕێچکە ناسراوەکان لەسەر  تەختەقوڕییەکان دەبینرێن کە لە میزۆپۆتامیا (نیپور) دۆزراونەتەوە. ئەم لوحانە بەشێک بوون لە هەوڵێک بۆ تۆمارکردنی چاندن و دروێنەکردن و بەکارهێنانی بەرهەمی جۆراوجۆر لە کۆگا ئابوورییەکانی کۆشک یان پەرستگایەکدا. تەختەقوڕییەکان ڕێچکەی قیمە و شۆربا، بیرە (ئاوجۆ)  و نانیان تێدایە، ئەمەش وردەکارییەکی سەرسووڕمانی تەکنیکی چێشتلێنان لە سۆمەرییەکان دەدات. ئەم تەختانه تێکەڵەی گۆشت و سەوزە و بەهاراتیان (ادویەجات) تێدابوو کە نەک تەنها ڕەنگدانەوەی تامی چێشتلێنان بوو، بەڵکو نەریتی هاوبەشکردنی خواردن لەگەڵ کەسانی دیکە و خواردنی تایبەتیشدا وتراوە.\[4]. بەپێی سەرچاوەی زانکۆی یێڵ، ئەو کوزەچیانەی کە ئەم قاپانەیان دروستکردووە، هەندێکیان بە سادەیی وەک “قاپی ماتەمینی” دیزاین کردووە بە ڕێچکەیەکەوە کە بۆ “دەنگەکە بەرزتر بکاتەوە، وشەکان زیاتر بیستراو بن” بە تێکەڵەیەک لە پیسایی مانگا، سیرامیکی وردکراو، جۆی وردکراو، چەوری، ڕۆن و هەندێکجاریش، ناوی تایبەتی ئەو کەسانەی کە لەو کاتەدا لە ژیاندا بوون.\[4] نووسینی ڕێچکە پێشگریمانە دەکات کە کولتوورێکی ژیان و خوێندەواری جێگیرە کە گرنگییەکی زۆر بە ڕەوایەتی دووبارەبوونەوەی زانین دەدات.

٤- چەرخ: گواستنەوەی سەرەتایی

هەرچەندە کەس بە وردی سەرچاوەی چەرخ نازانێت، بەڵام بەڵگەکان ئەوە دەردەخەن کە یەکەم تایر و تایەکان لە دەوروبەری ساڵی ٣٥٠٠ پێش زایین لە سۆمەر پەرەی پێدراوە. سەرەتا بۆ گڵکاری و دروستکردنی کووپه بەکاردەهێنران، بەڵام دواتر بۆ گواستنەوەش بەکارهێنران. لە میزۆپۆتامیا لە ساڵی ٣٠٠٠ پێش زایین، بەکارهێنانی عەرەبانە تایەکان کە لەلایەن گاکانەوە دەکێشرا، گواستنەوەی کاڵا و هەروەها خەڵکی ئاسانتر دەکرد. گەشەی دانیشتووان و شەڕ و بازرگانی هەموویان بوونە هۆی پەرەسەندنی ئاڵوگۆڕی پارە. [5] بە کورتی، چەرخ کاریگەری شۆڕشگێڕانەی لەسەر گواستنەوە و جووڵەی مرۆڤ هەبووە، ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی کاراتری کاڵا و مرۆڤەکان و ئاسانکاری بۆ گەشەی ئابووری و پەیوەندی شارەکان کردووە.

٥- یاسای کۆمەڵایەتی کۆدکراو

هەرچەندە بەناوبانگترینیان کۆدی حەمورابی بووە (نزیکەی ١٧٥٤ پێش زایین)، بەڵام کۆدی یاسایی سۆمەری پێشتر هەبووە، وەک کۆدی ئورناممو (نزیکەی ٢١٠٠ پێش زایین). ئەم کۆدانە داوای یاسایی و تاوان و سزای پێشێلکردنی یاسا و مافی خاوەندارێتییان دیاری دەکرد. [6] سۆمەرییەکان سیستەمێکیان بۆ دەربڕینی دادپەروەری پەرەپێدا بۆ ئەوەی یاساکان ئاشکرا بکرێن و بەم شێوەیە جێبەجێ بکرێن، بە پێچەوانەی ئەو داب و نەریتە خزمایەتیانەی کە تا ئەو سەردەمە زاڵ بوون. ئەم یاسایانە کە بە شێوەی بزماری/مێخی نووسراون، سەرنجیان لەسەر تۆڵەسەندنەوە، باڵادەستی هێما کۆمەڵایەتییەکان و سنووری کۆتایی دەسەڵاتی دەوڵەت بووە که دواتر بوون به بنەما بنەڕەتییەکان سیستەمی یاسایی مۆدێرن.

٦- بیرە

سۆمەرییەکان یەکێک بوون لە یەکەم شارستانیەتەکان کە چەند سەدەیەک لەمەوبەر بیرەیان لێ دروست کرد. بەڵگەی دروستکردنی بیرە لە لوحەکانی سۆمەریدا دۆزرایەوە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٣١٠٠ پێش زایین. بە پێچەوانەی بیرەکانی ئەمڕۆ کە لەسەر بنەمای هۆپ دروستکراون، سۆمەرییەکان جۆرێک لە نان یان پێشەکی نان (باپیر)، خورما، هەنار و/یان هەنگوینیان بەکاردەهێنا بۆ دروستکردنی بیرەی ماڵەوەیان. هەروەها بە ئالولو (ئەگەری هەیە ئاجو بووە) ناسراوە، خواردنەوەکە لە مەراسیمە ئاینییەکان و ژەمە کۆمەڵایەتییەکاندا پێشکەش دەکرا.

سروودێک بۆ نینکاسی (خوداوەندی بیرە)، ڕێچکەیەکی شیعریی بۆ خواردنەوەکە دابین دەکات. دۆزینەوە شوێنەکانی وەک دامەزراوەی تایبەت بە دروستکردنی بیرە، ئەوە دەردەخەن کە بیرە لێنانی چەند سەدەیەک پێش یەکەم بەڵگەی نووسراو لە ناوچەکە باو بووە.

٧- سیستەمی ئاودێری: بەکارهێنانی ڕووبارەکان

سۆمەرییەکان لە بەرامبەر ژینگەیەکی سروشتی وشک بوون  وەبەرهێنانێکی زۆریان لە بەڕێوەبردنی ئاودێری گەورەدا کرد. بۆ بەڕێوەبردنی ئاو لە ڕووبارەکانی دیجلە و فوراتەوە بۆ کێڵگەکانیان کەناڵ و بەنداو و کۆگا دروست کرد. [8] ئەم داهێنانه ئاسانکاری بۆ کشتوکاڵ و نیشتەجێبوونی متمانەپێکراوی مرۆڤەکان کرد، و پێشکەوتنێکی سەرەکی بوو لە سەرهەڵدان و گەشەپێدانی شار و شارستانییەت. کارەکانیان بریتی بوو لە ئەندازیاری هایدرۆلیک، دروستکردنی کەناڵ و بۆری ئاو و پەرەپێدانی سیستەمی هەڵگرتن و ئاودێری ئاو بوو.

٨- یەکەم داهێنانی کشتوکاڵی
یەکەم بەڵگەنامە نووسراوەکان کە لەگەڵ داتای شوێنەواریی و ئیکۆلۆژیای کۆن دۆزراونەتەوە، شانازییان بە سۆمەرییەکانەوە دەکرێت.
تەختەقوڕێکه لە شاری نیپور دەدۆزرێتەوە بە یەکەم دەستنووسی کشتوکاڵی دادەنرێت لە مێژوودا، نیپور یەکێک بوو لە کۆنترین شارەکانی میزۆپۆتامیا.
ئەم تەختەقوڕ لە ڕاستیدا لە کۆمەڵێک ڕێنمایی پێکهاتووە کە جووتیارێک ئاراستەی منداڵەکەی دەکات سەبارەت بەو چالاکییە کشتوکاڵیانەی کە دەبێ ئەنجام بدرێن بۆ بەدەستهێنانی دروێنەیەکی باش. سۆمەرییەکان لەلایەن مێژوونووسانەوە بە یەکەم شارستانیەتی نیشتەجێ دادەنرێت، ئەوان بە شێوەیەکی سەرەکی دانەوێڵە (گەنم، جۆ)، پەلەوەری، سەوزە و زۆر شتی تریان دەچاند.  بۆ ئیشکردنی کێڵگەکان، داس و ئەو کۆترەی کە ئاژەڵەکان دەیانکێشا، بەکاریان دەهێنا.
سۆمەرییەکان گا، مەڕ، بزن، بەرازیان بەخێو دەکرد، کە خۆراک و پشم و پێستیان لێ دەستدەکەوت، کەریشیان وەک ئاژەڵی گواستنەوە بەکاردەهێنا. کشتوکاڵ بنەمای ئابووری سۆمەری بوو و لەگەڵ ئەوەشدا کاریگەری کشتوکاڵی میزۆپۆتامیا زۆر لە سنووری دووڕووباری دیجلە و فوراتەوە بەرەو جیهانی کۆندا بڵاوبووەوە و جێپەنجەیەکی نەسڕاوەی لەسەر ڕەوتی مێژووی مرۆڤایەتی بەجێهێشت.

٩- پارە و پووڵ بۆ ئاڵوگۆڕ

لە سۆمەر گەنم و جۆ وەک پارە بەکاردەهێنرا، ئەمەش گرنگی بوو لە کۆمەڵگادا. جۆ هەم وەک خۆراکێکی سەرەکی و هەم وەک پێوەری حساب بۆ مامەڵە ئابوورییەکان کاری دەکرد.
دانەوێڵە بە تایبەتی جۆ لە کۆمەڵگەی سۆمەریدا زۆر گرنگ بوو، لەوێدا وەک پێوانەی مووچه تۆمار دەکرا. “دراو”ی سۆمەری پێکهاتبوو لە ئەڵقەیەک (وەکوو بازنەی دەستی ژنان) لە زیو کە کێشێکی ستانداردی هەبوو. نزمترین نرخی “شێکڵ” بوو. سۆمەرییەکان پێیان دەگوت ‘شێکڵ’ کە ‘شێ’ بە واتای گەنم بوو، ‘کێل’ پێوانەیەک بوو هاوشێوەی سەبەتە، لێرەوە ئەم دراوە هێمای بەهای یەک سەبەتە گەنم بوو. کرێی کرێکارێک یەک شیکڵ زیو و خۆراکەکەی یەک سەبەتە جۆیە و دەبێت بۆ ماوەی مانگێک بۆ ئەم کرێیە خزمەت بکات”.
لە لوحەکاندا نرخی دار و دانەوێڵەی بە شیکڵ زیو نووسیبوو. شیکلێک یەکسان بوو بە نزیکەی یەک لەسەر سێی ئۆنسەیەک یان نزیک ٨ گرام و نیو.

١٠- (یەکەم) فێرگه و قوتابخانە (ئەدۆب)

لەگەڵ داهێنانی نووسین، نووسین بوو بە تەکنەلۆژیای دەوڵەتی. پەروەردەی فەرمی به کۆمەڵ بوو بە ڕێبازێک و لە سەرەتای هەزارەی سێیەمی پێش زایینەوە، سۆمەرییەکان فێرگه، مەدرەسە و قوتابخانەیان هەبوو بە ناوی ئەدوبا (“خانووی تەختەقوڕ”). ئەوان قوتابخانەی ئامادەکاری بۆ نووسەران بوون، کە لە ڕێگەی مەنهەجێکی ستاندارد و تەکنیکەکانی فێربوونی زارەکی فێری خوێندنەوە و نووسین و ئەنجامدانی بیرکاری و ئەنجامدانی ئەرکە سەرەتاییەکانی نووسینگەیی دەکران [11]. وشەی ئەدەب و تەئدیب له هەمان یەکەم قوتابخانەی سۆمەرییەکان هاتووە.

کۆمپانیای Adobe نێوی خۆی له یەکم قوتابخانەی سۆمەری گرتووە. هەر ئەم دامەزراوە سەرەتاییانە هەوێنی پەروەردە و خوێندەواری مۆدێرنن.

ئەنجام

سۆمەرییەکان نەک هەر یەکەم شارستانیەتیان پەرەپێدا، بەڵکو داهێنان و نەریتە سەرەتاییەکانیان تا ئێستاش بە ئاسانی دەگوازرێنەوە. بەشداریکردنیان لە خولقاندنی نووسین، بیرکاری، کشتوکاڵ، سیستەمی پارە، پەروەردە و یاسادا مرۆڤایەتی ئەمڕۆی قاڵب داوە. هەرچەندە شارستانیەتەکانی دواتر وەک بابلییەکان، ئاشوورییەکان، یۆنانیەکان و ڕۆمییەکان زانیاری سۆمەرییان وەرگرت و ئاسمیلەیان کرد و لەسەر بنەمای زانستی سۆمەرییەکان بنیات نرا، بەڵام سۆمەرییەکان بوونە پێشەنگ لە بواری زانست و کولتوور و تەکنەلۆژیادا.

ئەمڕۆ بۆمان دەردەکەوێت کە بۆچی هەموو دراوسێکان و ئۆرۆپیەکان به هەموو هێز دەیانەوێت نیشان بدەن شارستانییەت سۆمەری لە ناو چووەو و هیچ پەیوەندی بە کوردستان نییه.

سەرچاوەکان

1. Kramer, S.N. *History Begins at Sumer*, University of Pennsylvania Press, 1981.

2. Woods, C. “The Earliest Mesopotamian Writing,” *Oriental Institute*, University of Chicago, 2010.

3. Neugebauer, O. *The Exact Sciences in Antiquity*, Dover Publications, 1969.

4. Bottero, J. *The Oldest Cuisine in the World*, University of Chicago Press, 2004.

5. Piggott, S. *The Earliest Wheeled Transport*, Cornell University Press, 1983.

6. Roth, M. T. *Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor*, Scholars Press, 1995.

7. Katz, S. H., & Voigt, M. M. “Bread and Beer: The Early Use of Cereals in the Human Diet,” *Expedition*, Vol. 28, No. 2, 1986.

8. Jacobsen, T. *The Waters of Ur*, Yale University Press, 1950.

9. Steele, J. M. *Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers*, Springer, 2000.

10. Dalley, S. *Nineveh, Babylon and the Hanging Gardens*, Oxford University Press, 2013.

11. Robson, E. *Mathematics in Ancient Iraq: A Social History*, Princeton University Press, 2008.