[author title=”هێرش قادری” image=”http://www.kurdia.net/wp-content/uploads/2017/12/herish-qadiri.jpg”] ذکریا (هێرش) قادری، استاد کرد دانشگاه علوم تحقیقات کرمانشاه و مدرس پیشین دروس تاریخ و فلسفه غرب میباشد. [/author]
میرئاوە”مێهرابە” یان ئەشكەوتی لالش سەرەڕای ئەوەی كە هەزاران ساڵە لە ژێر كاریگەریی دینەكان و دەسەڵاتی نەتەوە و ئایینەكانی تردا بووە، بۆ نموونە ماوەی چەند ساڵێك قۆتابخانەی دینی ئیسلام لە سەردەمی عوسمانیەكان بووە و ئاساییە كە ئایین و مەعبەدی ئیزەدی كە لەلایان ئیسلامییەكانەوە بە كافر ناسراون وا دەستی بەسەردابگیرێت ، چەندە گوڕانكارییان بە سەریدا هێناوە و هێماكانیان سڕیوەتەوە و لەناویان بردووە و زۆر گۆڕانكاری بە سەردا هاتووە، بەڵام هێشتا هەندێ هێمای كۆنی میترای كوردی تیێدا ماوەتەوە. ئەگەرچی ئەو هێمایانە، هاودەنگ نیە لەگەڵ باوەڕ و مێشكی خودی ئیزەدیەكانیش كە پاسەوان و لێكوڵێنەری ئەشكەوتی “لالش”ـن، بڕێ سەمبولی میترایی تیێدا ماون. چەند دانەیەك لەو سەمبولانە كە میترایی و كوردی ڕەسەنن، ئەمانەن كە بە كورتی لەگەڵ ئایینی میترای كوردی/مادی بەراووردیان دەكەم نەك میترایی دروستكراوی ئێرانی/زەردەشتی. هەروەها شرۆڤە لەسەر بەراز و كەڵەشێركوژیی یارسان و گاكوژیی پیرشالیار و ڕوونكردنەوەی ڕاستیی میترایی بونیان دەكەم كە بەداخەوە هەندێك توێژەری نەخوێندەواری بێ ناوونیشان، بەزەردەشتی شرۆڤەی دەكەن. وڵامی بڕێ پرسیار وەكوو ئەوە كە بۆ لە ئیسلامدا بەراز و سەگ حەرام دەبێت و بۆ لە هەموو ئایینەكاندا “گا” پیرۆزە و واتای گاكوژی (قوربانی كردنی گا) و …تاد، چییە. بۆ میتراییەكام لە خۆر دور دەگرن و دەڕون ناو ئەشكەوتی تاریك؟ تاریكی هێمای چییە؟ مار و شێر و نیلوفر هێمای چییە كە لە لالش پێروزن؟ مانای پیر و یار لە پیرشالیار و یارسان چییە؟ دیسكو و محراب لەكوێوە هاتوە؟ كڵەشێر كوژی و بەراز كوژی یارسان مانای چییە؟ حەوت خانی عیرفان لەكویوە هاتووە؟ دەمهەوێ سەمبۆل و ئایینە مادی/میترایەكان لە ژێر ڕكێفی ئەقڵی ئێرانی ڕزگار بكەم تا چی تر بڕێ گا و خوێڕی(خوری/هەتاوی) لەوە زیاتر بەلاڕێیدا نەیبەن و ڕاستییەكان نەشارنەوە.
ئەوەی راستی بێ پێشتر ئەم وتارە سەبارەت بە ئیزەدی بوو كە سمینارێك لە سەنتەری لالش بۆ جەژنی سەرساڵیان خوێندمەوە، نووسیم بەڵام شەوی ڕابردوو، كاناڵی كوردستان٢٤، بەرنامەیەكی سەبارەت بە پیرشالیار بڵاو كردەوە كە بەراستی شیواندمی وهەژاندمی، چوار كەسی بێ ئاگا لە مێژوو، كردیان بە ئێرانی و زەردەشتی، ئەوەیە كە پیرشالیار و یارسان كە هەردووكیان یەك مانا بە واتای “یاری” …. هەیە لە بابەتەكە زیادم كردووە و تێهڵكێشم كردوون.
لەم باتەبەدا باس لەم هێما و سیمبولانە دەكرێ:
١-خودی ئەشكەوت كە لەژێر مەعبەدی/مهرابەی لالش كە شوێنی پاڕانەوە و گۆرەكانە و كانی ئاو كە لای ئەوان پیرۆزە.
2- مەشخەڵان و تاریكی ئەشكەوت
٣-گاكوژی و بەراز و كەڵەشێر كوژیی ناو ئیزەدی و یارسان و پیرشالیار
٢-نەخشی مار لە سەر دەرگای لالش
٣-نەخشی شێر، هەم لە سەر دەرگا و هەم لە سەر خودی هێما و سەمبولی تاووس مەلەك و هەروا نەخشی سەگ
٤-هەڵواسینی میزان یان تەرازو لە ناو ئەشكەوتە تاریكەكەدا و نەخشی گوڵی نیلوفەر
٧-چوارشەممە سووری
ئیستا با بزانین ئەم سیمبولانە هێمای چیین و پەیوەندی لە تەك ئایینی میترا چونە؟
ئەشكەوت لە ئایین میترا:
میترا بە ئاشكرایی لە ڕێوڕەسم و وێنە‌كاندا كە لە ئەشكەوتی تاریكی دوور لە نووری خۆردا دەردەكەوێت. هەموو تاقەكانی سەرانسەری جیهان (چ سرووشتی و چ دەستكرد)، لە نێو ئەشكەوتی تاریكی دوور لە نووری خۆر ئەنجام دراوە. “مێهردینان خودای خۆیان لە ئەشكەوتی زۆر تاریكدا دەپەرستن كە گوایە لەوێدا تاریكییەكانی ئەهریمەن دەشاردرێنەوە و لە نوور و ڕووناكی هەڵدێن” (ماترینوس بە نقل از رچی، 1381، 274). ئەگەر میترا خودای خۆرە كەواتە بۆچی ڕێوڕەسمەكانیان بەدوور لە نوور و لە تاریكایی ئەشكەوتەكاندا بەڕێوە بردووە؟
لەسەر هەرهەموو تاقەكانی ژێرزەوی وێنەی ئەستێرە دەكێشراوە و سەرنجدان بە ئەستێرەكان زۆر بەهێزه (رچی، همان، 269-297). ئەستێرە تەنیا لە شەودا دیارە. دەركەوتنی ئەستێرەكان لە كاتی ئاوابوونی خۆرە و هەڵهاتنی خۆر، ئاوابوونی ئەستێرەكانە. مێهراوەكان لە نێو ئەشكەوت بەدوور لە نووری خۆر دروست دەكران و نەخشی ئەستێرەیان دەكێشراوە. واتە میترا خودای شەو و ئەستێرەیە نه ك ڕووناكی و خۆر. هەروەها ئەستێرەكان جۆراوجۆر و زۆرن بەڵام خۆر یەكێكە و بەتەنیایی نووری لەدەستە. ئەمە هێمایەك لە چەنددەنگی سیاسیی دەسەڵاتدارێتیی مادەكان بەپێی گرێبەستی كۆمەڵایەتییە و خۆر هێمایەك لە تاكگەرێتی دەسەڵاتدارێتی سیاسیی پارسەكانە.
بەڵام بۆچی هەمووی ڕێوڕەسمە میتراییەكان لە نێو ئەشكەوتی بەردینە، و “تاقەكانیان زۆرتر لەژێر زەوی دا بەرێوەدەچێ”(رچی، 1381، 36). تەنانەت لە حاڵێكدا كە ئەشكەوتی سرووشتی لەبەردەستدا نەبووە، ئەشكەوتی دەستكردیان لەژێر زەوی بە شێوەیەك كە نوور و ڕووناكی نەچێتە ژوورەوە، درووست دەكرد.(پورفیر به نقل از رچی، همان، 273). ئەشكەوت لە هەموو عەقڵی سیاسییی نەتەوە كۆنەكاندا هێمایەكە لە تاریكی كە لە بەرانبەر حەقیقەت و نوور و ڕووناكیی ئاسمان و خۆر پێناسە كراوە. ئەهریمەنیش بە حەوت ئمشاسپەندەكەی لە پاش شكستدانی ئەهریمەن و حەوت دێوەكەی، ئەهریمەن زیندوو دێڵێتەوە و لە كون/ئەشكەوتێكدا بەندی كرد. “ئەهریمەنیان گرت…. لە كونێكدا بە پەتی مینوویەكیان بەستەوە، دوو فریشتەی بانەمەڕ و وەرهەرام پاسەوانی ئەو دەدەن، ئەگەر كەسێك بڵێت ئەم هەموو ڕەنجە لە ئەهریمەنە بۆچی نەیانكوشت….” ی، 1381، 259). ئاژی دەهاك/زەحاك، لە پاش دەستگیركرانی بە دەست فەریدوون، ناكوژرێت و لە نێو ئەشكەوتێكدا لە دەماوەند بە زنجیرەوە زیندانی دەكرێت (صفا، 1384، 426). ئیبن ئەسیر دەگێڕێتەوە: “فەریدوون لەگەڵ سلێمان كۆڕی داوود دیداریكرد… لە دەماوەند بەندیان كرد، سلێمان گوتی لە زنجیری بكەن تا نەتوانێت جووڵە بكات. پاشان لە ئەشكەوتێكدا، دوو پیاو دەرگای ئەشكەوتیان كوتا و ئاژی دەهاك بۆ هەمیشە بەند كرا چونكوو نامرێت” (ابن اپیر، 1385، ج1، 81). كوورشیش لەدوای خۆبەدەستەوەدانی ئاستیاك، زیندووی هێشتەوە، خستیە نێو بەندیخانەیەكی ئەشكەوتێكەوە و بە زنجیر بەستیەوە (كتسیاس، فوتیوس، 1379، 19). هەروەها مدوسای گورگنیش لە ئوستوورەی یۆنانی لە دنیای ژێرزەویی هادس لە نێو ئەشكەوتێكدا دەژیت. دانیشتووانی ئەشكەوتی ئەفلاتوونیش هێمای نەزانیی و تاریكین (كاپلستون، 1388، 190). دانیشتووانی ئەشكەوتی ئەفلاتوون زۆرتر خەڵكی ئاسایین كە لە ناو خەیاڵ و خەوندا دەژین، ئەوان تەنیا سێبەری ڕاستییەكان دەبینن. بە هۆی هەوەس و دەمارگرژیی خۆیان و كەسانی دەوروپشتیان لاڕێ بوون، دۆخی ئەوان باشتر لە دۆخی منداڵان نییه كە ئەگەر بێنە نێو جیهانی ڕاستیی نوورەوە بە هۆی دروەشانەوەی زۆری نوور كوێر دەبن و زۆرتر لە ڕاستییەكان، سێبەرەكان بە ڕاستی دەبینن. دەربازبوون لە دنیای تاریكیی ئەشكەوتەوە بۆ دنیای نوور و ئاگر، دەربازبوون لە جیهانی دەمارگرژییەكان و شەهوەتەكان و سەفسەتەكانەوه (هەڵخەڵەتێنەرەكان) بۆ جیهانی ڕاستیی هەستپێكراو و پاشان بۆ دنیای ئاقڵانە و حەقیقەتە. خۆر نوێنەری وێنەی خێر و وێنەی هەرەباش و سەرچاوەی حەقیقەت و عەقڵە(كاپلستون، همان، 190-191). نموونەی ئەشكەوت لە نوێكارییە تاكەكەسییەكانی ئەفلاتوونەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەڵكوو كەڵكی لە سەفەرنامەی فیساغورس وەرگرتووە كە ڕێوڕەسمی میتراییەكانی لە نێو ئەشكەوتدا كێشاوەتەوە، هەربۆیە ئەشكەوتی نەزانیی ئەفلاتوون هێمایەكە لە میتراییەكان. ئەفلاتوون لەلایەن نیچەوە بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە دەیهەوێت بە هۆی دژبەری لەگەڵ ئەم جیهانە و ڕق لە ژیانی مرۆڤ و تەنیا لەڕووی پێش گریمانە و ویستە ئەخلاقییەكانەوە، جیهانێكی تایبەت درووست بكات (نیچە بە نقل از كاپلستون، همان، 237). نیچە لەگەڵ فرۆید و ماركسدا، سەرجەم فەلسەفەی میتافیزیكی، حەقیقەت، ئەخلاق، دین و …. وەكوو فێڵێكی ئاپۆلۆنی، تراوییلكە، دەروون ئاڵۆزی و وشیارییەكی درۆیی و ئایدۆلۆژیا یان هەڵاتن لە ڕاستییەكان دەزانن. نیچە، گشتیەتی حەقیقەت، عەقڵ و ئەخلاق، لە سوقراتەوە تا هێگل، بە زمان داڕێژی(كایەی زمانی) و كەرستەی ویستی دەسەڵات و لەژێر ناوی ئاپۆلۆن، ئاوات و وەهم (تراویلكە) دەزانێت. كە لە لاوازیی مرۆڤایەتی لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ڕاستییه تراژیكەكانی جیهانەوە سەرچاوە دەگرێت. ڕاستییەكی تراژیك كە بە جێگای وەهمی عەقڵ و دین، دەبوایە بە سەمای دیۆنیزۆسی، بەرەو پێشوازی بڕۆین. بۆیە ئەگەر مرۆڤ توانایی ڕووبەڕوو بوونەوەی ڕاستەقینەی لەگەڵ حەقیقەتی تراژیكی هەستیی ببوایە ئیدی پەنای بۆ ئاوات و وەهمی عەقڵ و ئەخلاق یان جیهانی وێنەكان نەدەبرد. كەواتە، بە پێچەوانەی ئەفلاتوون كە دانیشتوانی نێو ئەشكەوتەكە بە هێمای بیری منداڵانە و خەیاڵی دەزانێت، ڕێك حەقیقەتە. حەقیقەتی دنیا تراژیك، ڕەنج و نایەكسانی و پەژارەیە. تاریكیی ئەشكەوت هێمای تاریكیی دنیا و ڕاستییە تراژیكەكەیەتی. باسی ئێمە سەبارەت بە نیچە نییە بەڵام خاڵێك هەیە كە بە باس كردنی هیچ شتێك لەكیس نادەین، خاڵی كوێریی ئەندیشەی نیچەیە. ئەو لە ناسیاریی ئاخێزگەی ئاپۆلۆن لەگەڵ زەردەشتدا، لە كتێبی “وەهای گوت زەردەشت” لێهاتووییەكی تایبەتی لەخۆی نیشان داوە بەڵام لە ناسینی دژبەرەكەی واتە دیۆنیزوس بەهەڵەدا چووە و ئاخێزگەكەی نەناسیوە و بە مەشخەڵێكی گڕدارەوە لە ڕووناكایی شارستانیەتی یۆناندا بەدوای تاریكیی دیۆنیزۆس ـدا دەگەڕا، بێ خەبەر لەوەی كە بە وتەی كاسیر دیۆنیزوس – وەرگێڕانی یۆنانیی هەمان زاگرۆسە و سەمای دیۆنیزوسی لە بەرانبەر تراژدیای ژیان هەمان ئایینی میترایی مادەكان و هەڵپەڕكێی كوردییە.
میتراییەكان كە تراژدیای جیهانیان ناساندبوو و قبووڵیان كردبوو، لەبری هەڵاتن لێی و خۆخهڵە‌تاندن بە وەهم و ئاواتی خۆر و جیهانی وێنەكان، ڕۆیشتنە نێو تاریكیی ئەشكەوتەوە كە هێمایەك لە تاریكیی دنیایە و بە خواردنی شەڕاب و گۆشت و قوربانی كردنی مانگا/كوشتنی مانگا و خۆر كە هێمایەكە لە پیرۆزییەكانی ئاسمانه، سەما و هەڵپەڕكێ و شایی دیۆنیزۆسییان دەكرد.
“گاتاكان” لە سەركۆنەكردنی دیوسنان(میترایی) دەنووسێت: ” وانەی ڕاستەقینه دەفەوتێنن، بانگەشەی ئەوە دەكەن كە مانگا و خۆر لە خراپترین شتەكانن كە بەچاو دەبینرێن. ئەوانە شوێنكەوتووی درۆن و بەدژی ئەشەن” (گاتاكان: 10/23). هەروەك پێشتر گوتمان، میترا لەدوای لەدایكبوونی لە دڵی بەردەوە، یەكەمین كارگەلێك كە دەیكات ڕاوكردنی خۆر و كوشتنی مانگایە. بەم هۆیه، نیبرگ بەتەواوی ئەم بڕگە لە گاتاكان بە ئاماژە بە میتراییەكان دەزانێت (نیبرگ بە نقل از رچی، همان: 250) كە بەدوور لە نووری خۆر لە تاریكایی ئەشكەوتەكاندا، بە كوشتن (قوربانی كردن)ـی مانگا دەپڕژێت و سەما و شایی دەكات. ئایینی قوربانی و هۆم خواردنەوە لە پاش ئاوابوونی خۆر لە تاریكیی ئەشكەوت، شەوانە، بۆ ڕەزامەندیی ئەهریمەن كە هێمای تاریكی و لێڵی بووه، بوو(رچی، 1381: 135). كەسێك كە گەیشتبێتە پلەی تێگەیشتن لە نهێنییەكانی دینی(میترا) دەمامكێك كە لە قاڵاوە لەسەر دەكات. حەوت خوانی مێهری، بە پێچەوانەی حەوت خوانی عیرفانی، لە نوورەوە بۆ تاریكی و لە وەهمی ڕووناكییەوە بۆ هەقیقەتی تراژیكی جیهانی تاریكە. عارفی مێهری نەك خەرمانەیەك لە نوور، بەڵكوو ئەستێرۆكێك لە قاڵاوە. دەربازبوون نەك لە تاریكییەوە بۆ نوور، بەڵكوو دەربازبوون لە نوور و ئاواتەوە بۆ تاریكی و ژێر زەوییه و بەپێچەوانەی ئەفلاتوون و عیرفانی ئێرانییە و نەتەنیا لە تاریكیی ئەشكەوت و دوور لە نووری خۆر بەڵكوو، سەرنجڕاكێشە هۆم، خواردنەوەی سەرخۆشكەر دەخۆنەوە و سەما و هەرا و شایی دەكەن (گیمن، 1378: 71) و تراژدیای ژیان بە سەمای دیۆنیزۆسی بەسەردەبەن كە زەردەشت لە دژبەریی لەگەڵ ئەوەدا بەرگری لە خۆر و ئاگر و نوور دەكات و تاریكی و ئەشكەوت بە هێمای نەزانین و ئەهریمەن دەزانێت. بەڵام بەپیێ ئەوەی كە ئەشكەوتی میترایی لە ناو ئیزەدیان ماوە بەڵام واتای زەینی (مێشكی) لە میترایی بووەتە زەردەشتی. ئەشكەوت لە میترادا جێگای كوشتنی گا و هەڵپەركێ و خواردنەوەیە بەڵام ئیستا بووەتە جێگای چلە گرتن و قوربانی كردن.
باسی تراژدی یان كارەساتمان كرد. با بە واتایتر لێكۆڵێنەوە بكەێنە سەر ئەم بابەتە و لە تەفسیری واڵتر بنیامینیش كەڵك وەربگرین. لەم وێنەدا دەوێنین، میترا لە گوشەی لایەن راستە لە سەری وێنەكەدا، سواری ئەسپ و بەرەو بەر دەڕوات بەڵام رووی بەرەو پشتە و بە پێچەوانەی ڕویشتنی روبەبەر بۆ پشتی خۆی زوومی كردوەسە خاڵێك، ئەو خاڵە گرنگە چییە. كە میترا مەسیری ئەسپەكان، چاوی لێ دەكات؟ پێش شروڤەی خۆم سەردانێكی بنیامین بۆ لیكۆڵێنەوە لە سەرم ئەم وینە بكەین. عەٶبەت بنیامین میترا ناناسێت بەڵام شروڤەكەی لە سەر وینەكە، شەكێ نایەڵێت كە میترایە. بنیامین لە وتارێكدا باسی نەقاشی نەقاشێك دەكا كە ناوی لە بیرم نەماوە بەڵام وەكو ئەو وێنە ئەڵێت فرشتەیكە كە ئەسپەكان یا نەسیمی با بەرەو پێش دەیبەن بەڵام خوئ پشتی سەری زوومی كردوەسە خاڵێكی سرنج. ئەو نەسیم و مەسیری یەسپە مانای چییە و هەڵگەڕانەوە و زوومی میترا واتای چییە؟ ناوبراو دەڵێت، نەسیمی بەرەو پێش، مانای پێشكەوتن بەرەو داهاتوو و هۆمید بە چارەسەری كێشەو ئاڵوزەكانە و ریكهاتی مەدینەی فازلەیە وەكوو ئەفلاتون و ماركس یان بەهەشتی مەسیح و ئیسلام بەڵام گەڕانەوە و زووم بە پێچەوانەی ڕویشتنی ڕێگە، ناهومیدی و دیتنی كارەساتی وەكوو ئاشویتسە. یانی كسانێك كە دروشمی مەدینەی فازلە ئەدەن، كارەسات زور دەجولقێنن بۆ گەیشتن بە ئامانجیان وەكوو قاتلو لە رێگای بەهەشتی خۆدا یان نژاد بەرتری نازیسم و كمونیسمی بێ چینی ماركس. بەڵام خاڵی زوومی میترا(بو بوتەی بنیامین فرشتە) كوشتراوەكان نازیسم وەك ئاشویتس دەبینێت، كوشتراوەكان و پێكدادانی ئیسلام و هیتلر و ئێستالین دەبینێت نە دروشمە جوانەكانیان، كوا كامیان توانی ئەو بەهەشت ئیدعایان ئەكرد بیخۆلقێنێت؟ ئەوەسە كە نیچە دەڵیت بسە ئیتر دوهەزارساكە مۆسەكێن خۆدا و مەدینەی فازلە و …. ، دەخۆن بە جێ گۆڵداننی خوتان، كارەسات ژیان بە رەقسی دیونیزۆسی(هەڵپەركێ میترایی)، قەبووڵ بكەن. ئیستا لە ڕوانگەی میترایی كوردی دەبێ چون شروڤەی لەسەر بكەین؟ لە سمینارەكە پرسیاریان لگ كردم بۆ میترا لە تاریكی ئەشكەوت ریوورەسم گاكۆژی بە جێ دێنێت؟ سەرەڕای ئەوە كە گا هێمای تەوەهۆمات و مۆسەكنی ئاسمانیی وەك بەهەشت و مۆنجییە، تاریكی ئەشكەوت، هێمای كارەسات ژیانە. وڵامم دانۆ چوون شەنگال و ئەنفاڵ كارەسات و تاریكە تاكی موسەكن رووناكی دەخۆن؟ كام موسەكن شەنگاڵ تەوجیە دەكات؟ ئەو تاریكییە تاریكی ئەنفال و هەڵەبجە و ویەن و میكۆنۆس و رژیمی بەعس و رژیمی سێدارە و…. . ڕویشتن بەرەو پێش میترا كۆشتنی گایە هروا لە وێنەكەدا ڕوونە كاتی كوشتنی گا، میترا چاو لە پشتسەری دەكات و بە زاهری چاوی بۆ هەتاو دەڕوانێت لە حاڵێكدا دوس یان هەم مانای خور، یانی گا دەكوژێت. لە سەری میترا و مەشخەل رووبەسەر، نەخشی ئەستێرە كێشراوە بەڵام لە پشتی میترا كە چاوی لێ دەكات، مەشخەل روبەخوارە و خور كێشراوە. میترا/پەیمان باش دەزانێت كۆشتنی گا/شەریعەت، پایانی تەوەهومات یان موسەكن خواردن نییە، ئەوە خاڵە تراژیكە كە سرنجی ئەدات، خوری خویڕییە. دەزانێت دووبارە خور سەرهەڵئەدات و سەرهەڵدانی خور، كوتایی گریبەست و ئەقڵ و بەرامبەریە و سەرهەڵدانی شەریعەت و رەوایی متافیزیكی و سلسلە مراتب سیادییە. چوون هەتاو بە وتەی پسپوران لە ناو نەتەوانی ئیستبدادی و چینایەتی وەك ئێران/زەردەشت پیروزە لە ناو ماد كە بە پەیمان/میترا دیاكۆ هەڵدەبژێرن، هەتاو شەڕە. ئەو چاوی لێ دەكات دەزانێت هەتاو سەرهەڵئەداتو و بە ناو ڕووناكی خور لە قتل و عامی بیستونی مادەكان تا ئەنفاڵ و شەنگاڵ چە تارییكیانێ ڕوو نادات. ئەوەسە كە كوتاپاتس لە پشت میترا لە ژێر نەخشی خور، مەشخەڵی روبەخوار گرتووە و ناهۆمید و غەمگینە بە پێچەوانەی كوتس كە پێشۆی میترا لە ژێر نەخشی ئەستێرو و شاداب و خوشحاڵە. غەمگینی كوتوپایس بە رەنگی شین(رەنگی ئاسمان كاتێك خور هەیە) بە پێچەوانەی رەنگی پرتەقاڵی كۆتوسە كە رەنگی ئاسو لا كاتی ئاوابوونی خور و هەڵهاتنی میترایە.
مەشخەڵ و تاریكیی ئەشكەوت
ئەشكەوتی میتراییەكان بە مێهرابە ناوزەد كراوە. مەڕ و ئاو. چوونكە لە ئەشكەوتانێكدا گا دكوژن كە ئاوی هەیە، هەروەكوو مێهرابەی لالش كە كانیی ئاوی هەیە. مێهرابەی میتراییەكان كە جێگای خوشی و هەڵپەركی و خواردنەوەیە دەبێتە محراب ـی ئیسلام كە جێی نوێژو دوعا و “هەڕگ”بەسەرییە. ئێستا ئیزەدییەكان ئەشكەوتی تاریك و مەشخەڵیان هێشتووەتەوە، بەڵام لە پەنای ئەم سیمبولە میتراییە، پێروزبایی هەتاویش هەیە كە پاشماوەی میترا نییە بەڵكو كاریگەریی زەردەشتی لەسەر دیارە. ئیزەدی وەكوو پیرشالیار لە كاتی ئاوابوونی خۆر، چوارشەممەسوری دەست پێ ئەكەن و مەشخەڵ دادەگیرسێنن. سوور هەم مانای شایی و زەماوەندە (زەماوەندی پیرشالیار) هەم مانای ڕەنگی ئاسۆ یان ئۆفۆقە. لە كاتی دانیشتن و ئاوابوونی خۆر، ئاسۆ ڕەنگی سوورە. لە جەشنی چواەشەممە سوری، دەبینین كە بە سەر ئاگردا دەپەڕن و بێ ڕێزی پێوە دەكەن ئەوە بوو كە زەردەشتی تێكدا و توڕەی دەكات بۆ دژبەری لە تەك میترا. هەروەكوو ئەمڕۆ، ئیزەدی میترا بە تاریكی ئەشكەوتو و مەشخەڵ ناسراوە، لە بەردنووس و وێنەگەلێك كە لە لەدایكبوونی میترا بەدەست هاتووە، كوڵاوێكی “فریژ”ی لەسەرە و لە دەستی چەپیدا مەشخەڵ و لەدەستی ڕاستیدا چەقۆ هەیە كە بەم چەقۆیە دەبێت ڕۆژێك گا بكوژێت (هینلز، 1385: 124).
یەكەمین شەڕی میترا، بۆ ڕێكخستنی كارەكانی خۆی لە پاش لەدایكبوونی، شەڕ لەگەڵ خۆر و شكستدان و بەچۆكدادانی خۆرە(رچی، 1381، 304-297). لە گاتاكانیشدا میترا وەكوو بكوژی مانگا و شكستدەری خۆر ناسراوە (زنر و لومل به نقل از بیانكی، كلوسكا، همان، 48). كەوایە میترا نە تەنیا خۆر نەبووە، بەڵكوو لە بنەڕەتدا خۆی بە دژبەر و دژەخۆر دەزانێت. “بیوار” بڕوای وایە كە میهر پێوەندی لەگەڵ خودای ژیرزەوی یان جیهانی مردووەكانی نێوانچۆم واته نەرگل دا(هادس)هەیە (هنسمن، همان، 255). مەشخەڵێك كە لەدەستی چەپی میترادا هەیە هێمای دژەخۆرە و مەشخەڵ لە ئەشكەوتە تاریكەكان و لە شوێنێكدا كە نووری خۆری لێ نییه، كەڵكی لێ وەردەگیردرێت، لە شوێنێك كە نووری خۆر هەیە ئیدی پێویست بە مەشخەڵ نییە.
میهر بە پێچەوانەی خۆر و پاش ئاوابوونی خۆر هەڵدێت و پێش هەڵهاتنی خۆر، ئاوا دەبێت. میهر و خۆر لە زۆربەی نووسراوەكانی دینی پاڵەوی، پازەند و میهریشت ـدا، دوو خودای جیاوازن (ورمازرن، 1345: 8). ” میسەرە، بەرلە خۆر لە كێوان (چیاكان) ……ئاشكرا دەبێت و دەردەكەوێت….لە كاتی ئاوابوونی خۆردا دەست دەكات بە پاسەوانی….. سووڕانەوەی ئەو لە ڕۆژئاواوە بەرەو ڕۆژهەڵات…”(میهریشت، كردە24). كەوایە، میترا هیچكاتێك خۆر نەبووە و زۆرتر خودای شەو و ئەستێرەیە تاوەكوو خۆر و ڕۆژ و هەڵهاتن و ئاوابوونیشی پێچەوانەی خۆرە. لە ڕۆژئاواوە، پاش ئاوابوونی خۆر هەڵدێت و لە ڕۆژهەڵاتەوە پێش هەڵهاتنی خۆر، ئاوا دەبێت. لە ڕاستیدا هەڵهاتنی خۆر، ئاوابوونی میترایە(هەر بەوجۆرەی كە هەڵهاتنی ئێرانییەكان و زەردەشت ئاوابوونی مادەكان و میترا بوو) هەربۆیە، میهر هیچكاتێك نە دین بووە و نە خۆر(اشتیانی، بی تا: 32). ئیزەدی،ئەویە كەمەشخەڵ و ئەشكەوتە، میتراییە، بەڵام هەتاو، لادان لە میترایە. بەڵام ئیزەدییە بەڕئزەكان ۆیان دەڵێن خورە، زوربەی وینەی سەر بەردەكان كە كیشراون نە خور بەڵكو گۆڵی نیلوفرن.
یەكێك لە سیمبولە فرە زۆرەكانی لالش كە لەسەر بەردەكانە میهراوەكە/مەعبد، كێشراوەنەتەوە، نەخشی نیلوفەرە. من پێشتر لە كتیبەكەمدا گوتوومە نیلوفەر سیمبولی میترایە، چوونكە نیلوفەر پێش هەڵهاتنی خۆر، گوڵپەڕەكانی دەكاتەوە و كاتێ خۆر هەڵدێت، دەێبەستێت. بەڵام ئەو نەخشانە لەلای ئیزەدیەكان، خۆیان خۆر بوو و، منیش سەرسام بووم كە خۆر بن. ڕاستییەكەی منیش نەمزانی نیلوفەرە یا خۆر تا دۆینێ كە لەگەڵ جەلیل ئازادیخواز سەردانێكی لالشمان كرد، گوتی خۆر نییە، نیلوفەرە، زۆرم پێ خۆش بوو زۆر بە شوێنیدا گەڕاین، دەركەوت كاك جەلیل ڕاست دەكات. ئەویش نیشانەیەكی تری میترای بوونە كە، بەداخەوە خۆیان وادەزانن خۆر یان هەتاوە.
پرسیار ئەوەیە كە بۆ بووەتە خۆر؟ ئێرانیە زەردەشتییەكان، سەرەڕای ئەوەی كە میترای ڕەسەنی مادییان لەناو برد، بە وتەی هینتز هەموو شوێن و ئەشكەوتەكانی میتراییان وێران كرد، بەڵام هەر بە لەناوبردنی ئەمانە رازی نەبوون. بە هۆی ئەوە كە میترا لە ناو مێشك و باوەڕی خەڵكدا هێلانەی كردبوو، ئەوان هاتن لە هەمبەر میترای ڕەسەنی مادی، میتراێكی درووستكراوی زەردەشتییان ساز دا كە لە بری كوشتنی گا، بوو بە قوربانیی گا و، لە باتی دژایەتی خۆر بوو بە خۆرپەرەست و، هەڵپەركێیان گوڕی بۆ زكری عیرفانی.