د. هەردی مێد
به رای من تێگه‌شتن له پانتایی كوڵبه‌ر، واته تێگه‌شتن له دونیابینی كۆڵبه‌ر، لۆژیكی چالاكی كۆڵبه‌ریی، ئامانج و ئومێدی كۆڵبه‌ر، تد، ده‌روازه‌یه‌كی زێده گرنگه بۆ تێگه‌شتن له ده‌وڵه‌ت و لۆژیكی چونه‌ڕێوه‌ی ده‌وڵه‌ت. له‌م ماوه‌یه‌ی پێشوو زیاد له هه‌ر كاتێكی دی زۆرترین هه‌واڵم سه‌باره‌ت به كۆڵبه‌ره‌كانی سه‌ر سنوری عێراق و ئێران بینیووه و بیستووه. زۆرێك له سه‌رچاوه‌كان ئاماژه به كوشتنی ژماره‌یه‌كی زۆر له‌مان به ده‌ست ده‌وڵه‌تی ئێرانه‌وه ده‌كه‌ن. گه‌لۆ ده‌وڵه‌ت بۆ ئه‌وه‌نده له كۆڵبه‌ر قه‌ڵسه له كاتێكدا چالاكی كۆڵبهری یه‌كێكه له سه‌رچاوه‌كانی بژێوی و بزوێنه‌ری ئابوری لۆكاڵ و ناوچه سنوریه‌كان؟
خۆ گه‌ر داهاتی كۆڵبهری به‌شێكه له <ئابوری نافه‌رمی> و به‌مه‌ش ملكه‌چی باج و زه‌ریبه‌ی ده‌وڵه‌ت نییه و له مۆنۆپۆڵی زه‌ریبه‌ی ده‌وڵه‌ت به‌ده‌ره، ئه‌وا به شێوه‌یه‌كی دی ده‌چێته‌وه گیرفانی ده‌وڵه‌ت چونكه زۆرجار ئه‌و داهات و ده‌ستمایه‌یه‌ی له ئابوری نافه‌رمی ده‌ستده‌كه‌وێت هه‌م جارێكی دی له بازاڕدا خه‌رج ده‌كرێته‌وه، هه‌مش له خستنه‌سه‌رپێ و بونیادنانی ئابوری فه‌رمیدا به‌كارده‌هێنرێت. به مانایه‌كی دی، كۆڵبه‌رێك ده‌توانێت پاش ماوه‌یه‌ك له كاری كۆڵبهری، ببێته خودان كارخانه‌یه‌كی بچوك و به‌مه‌ش له ئه‌كته‌رێكی ئابوری نافه‌رمییه‌وه بپه‌ڕێته‌وه بۆ ئابوری فه‌رمی.
له راستیدا، دیارده و دینامیكی كۆڵبهری له سێ ره‌هه‌ندیدا زه‌مینه‌ی تێگه‌شتن له لۆژیكی ده‌وڵه‌ت سازده‌كات. له یه‌كه‌م شوێندا ره‌هه‌ندێكی ئابوری هه‌یه: له بیرمان نه‌چێت ده‌وڵه‌ت به دژایه‌تیكردنی كۆڵبه‌ر ته‌نها به دوای به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی پانتایی ئابوری نافه‌رمییه‌وه نییه كه مل بۆ باج و زه‌ریبه‌ی ده‌وڵه‌ت نادات، به‌ڵكو كۆنترۆڵكردنی خودی ئه‌و ئه‌كته‌رانه‌یه كه‌م له‌م گۆره‌پانه‌دا كار ده‌كه‌ن له ترسی ئه‌وه‌ی ئه‌و داهاته ئابوریه‌ی له‌م گۆڕه‌پانه‌دا وه‌ده‌ستدێت ببێته بنه‌مای چالاكی سیاسی و دینامیكێكی كۆمه‌ڵایه‌تی یاخی له ئاستی ناوچه لۆكاڵیه‌كان. ده‌نا هیچ ده‌وڵه‌تێك توانای جڵه‌وكردنی ئابوری نافه‌رمی نییه، ئه‌وه‌تا له وڵاتێكی وه‌ك میسر ئابوری نافه‌رمی له ٦٠% ئابوری ده‌وڵه‌ت پێكده‌هێنێت.
له لایه‌كی دی، ره‌هه‌ندێكی سیاسی وابه‌سته به بونیادنانی ده‌وڵه‌ت٠نه‌ته‌وه هه‌یه، به‌و پێیه‌ی رۆژانه كۆڵبه‌ره‌كان سنوره‌كانی ده‌وڵه‌ت ده‌به‌زێنن و پێناسه و لۆژیكی خۆیان به سه‌ریدا ده‌سه‌پێنن. گه‌ر سنور بۆ ده‌وڵه‌ت ته‌قدیس و جێی بڕین و ده‌ستكاریكردن نییه، ئه‌وا بۆ كۆڵبه‌ر ته‌نها هێڵێكی ده‌ستكرده و تێپه‌ڕبوون پێیدا نه سه‌رپێچیه، نه پێشێلكاری. گه‌ر بۆ ده‌وڵه‌ت پاراستنی سنور جێگه‌ی به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات و جه‌بروتێتی، هاوتا سه‌لمێنه‌ری ده‌سه‌ڵاتشكاندنه‌وه‌یه‌تی به سه‌ر كۆی كون و قوژبنه‌كانی وڵات، ئه‌وا بۆ كۆڵبه‌ر به‌زاندنی، ئیتر ئاگایانه بێت یان نائاگایانه، به‌شێكه له رووبه‌روونه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت و ره‌تكردنه‌وه‌ی هه‌یمه‌نه‌یه‌تی. هه‌ر له‌م گۆشه‌نیگایه‌وه، ده‌وڵه‌تی تورك له دامه‌زراندنیه‌وه قه‌ڵاچۆكردنی كاری كۆڵبهری، كه كورد و ئه‌رمه‌نه‌كان له نێوان توركیا و سوریا و عێراق ئه‌نجامیان ده‌دا، ده‌كات به یه‌كێك له گره‌وه هه‌ره سه‌ره‌كیه‌كانی دروستبوون و به‌هێزبوونی. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته، هه‌ر له ساڵی ١٩٣١ه‌وه كاتیگوری <قاچاغچی> له هه‌مبه‌ر كۆڵبه‌ره كورد و ئه‌رمه‌نه‌كان به‌كارده‌هێنێت، به ئامانجی ته‌حریمكردن و سزادانیان. چونكه كاتیگۆری قاچاغچی كاری كۆڵبهری ده‌كات به <یاساغ>، به <ناشه‌رعی>، به <نایاسایی>. وه‌لێ بۆ كورده‌كان كۆڵبهری به هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌ده‌چووه خانه‌ی كارێكی نایاسایی، چونكه سنوره نوێییه ده‌ستكرده‌كانیان هێشتا پێقبوڵ نه‌ده‌كرا كه كتوپڕ له كه‌س و نزیكه‌كانیانی داده‌بڕاند و هاوكات چالاكیه ئابوریه‌كانیانی له پڕا ده‌كرد به چالاكی نافه‌رمی و ناشه‌رعی. بۆیه گه‌ر بۆ كورد و ئه‌رمه‌نه‌كان كۆڵبهری به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان ره‌تكردنه‌وه‌ی سنوره نوێییه ده‌ستكرده‌كان بوو، ئه‌وا بۆ ده‌وڵه‌ت ته‌حه‌دا و یاخیبوون بوو. به مانایه‌كی دی، قایمكردنی سنور و جڵه‌وكردنی ده‌بێته به‌شێك له پرۆسه‌ی بونیادنانی ده‌وله‌ت٠نه‌ته‌وه،. له بیرمان نه‌چێت، دروستكردنی ده‌وڵه‌ت هه‌ر له سه‌نته‌ره‌وه ده‌ستپێناكات، به‌ڵكو له قه‌راغه‌كانی (Periphery) وڵاتشه‌وه.
ره‌هه‌ندی سێیه‌می كۆڵبه‌ر په‌یوه‌ندی به ده‌وڵه‌ت و كورده‌وه هه‌یه. له راستیدا، به توندوتوڵكردنی سنوره‌كانیان، ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی كوردیان تێدا ده‌ژێت ده‌یانه‌وێت رامی كورده‌كانی بكه‌ن و دابه‌شبوونیان بكه‌ن به <ئه‌مری واقع>. ئه‌مه سه‌ڕه‌رای ئه‌وه‌ش ده‌وڵه‌ت ده‌یه‌وێت به قایمكردنی سنوره‌كانی ڕێ له سه‌رهه‌ڵدان و دروستبوونی ئه‌و شته بگرێت كه پرۆفیسۆر هه‌میت بۆزارسلان ناوی ده‌نێت <پانتایی سنور-بڕی كورد (Kurdish trans-border spac)>. واته پانتاییه‌ك له ده‌ره‌وه‌ی سنوره كێشراوه‌كانی ده‌وڵه‌ته هه‌رێمێیه‌كان خۆیدروست ده‌كات و ده‌بێته گۆڕه‌پانی به‌یه‌كگه‌شتنی كورد، ره‌ده‌ڵو‌به‌ده‌ڵی بازرگانی، ئاڵوێری كولتوری و فه‌رهه‌نگی، ستراتیژی هاوسه‌رگیری نێوكوردان، تد. بێگومان، كۆڵبه‌ر یه‌كێكه له‌و توخمه هه‌ره سه‌ره‌كیانه‌ی رۆڵێكی جه‌وهه‌ری له دروستكردنی ئه‌م پانتاییه سنور-بڕه ده‌بینێت و سحر و ئه‌فسانه‌ی سنور به‌تاڵ ده‌كاته‌وه و چه‌نده‌ها رایه‌ڵ و په‌یوه‌ندی له نێوان جڤاتی دابه‌شبووی كوردا دروست ده‌كات.
بۆیه، كۆڵبه‌ر و ده‌وڵه‌ت هه‌میشه دوو نه‌یاری یه‌كن. كۆڵبهری بۆ كۆڵبه‌ر مه‌رجی مانه‌وه و قوتێتی، وه‌لێ بۆ ده‌وڵه‌ت شكاندنی ئه‌فسانه و هه‌ژمونێتی.
