لارین؛ پول خصوصی شهر لار

---

لارین؛ پول خصوصی شهر لار

هولند وود

(در پاییز سال ۱۹۲۵، در گرامپولای سری‌لانکا، کوزه‌ای سفالین پر از سکّه کشف شد. بخش اعظمی از مسکوکات، قطعات نقره‌ای به نام لارین بودند. لارین نخستین بار در شهر لار ایران، به‌وسیله‌ی یک پادشاهی محلّی ضرب شد، و نام خود را از همین شهر گرفت. در آسیا به آن لاری گفته می‌شد، و اروپاییان آن را لارین می‌نامیدند. ثبات و عیار این پول خصوصی سبب رواج آن در تجارت شد و قلمرو تجاری خلیج فارس و اقیانوس هند را در بر گرفت.)

شماری از سیّاحان متقدّم بیان می‌کنند که بهترین نقره در لارین‌های ایران و هرمز است. یکی از نویسندگان، فرانسوا پیرارد دو لاوال (François Pyrard de Laval)، می‌گوید:

بهترین نقره‌ی هند، نقره‌ای است که از ایران از راه ملوک هرمز، به‌صورت سکّه‌ای بلند به نام لارین می‌آید، که آهنگران هند برای آن ارزش زیادی قائل‌اند و به‌خاطر مزیّت‌های بزرگ آن، که نقره‌ای بسیار خالص، تمیز، نرم و انعطاف‌پذیر و برای کار کردن خوب است، از آن استفاده می‌کنند.

نام لارین یا لاری، که گفته می‌شود از شهر لار در ایران، نخستین محلّ ضرب این سکّه‌ها، گرفته شده، نام عمومی است که به این قطعات داده شده است. گاسپارو بالبی ونیزی (Gasparo Balbi) (۱۵۸۳) نخستین کسی بود که درباره‌ی ریشه‌ی لارین نوشت. او می‌نویسد:

نخستین کسی که به ضرب این مسکوکات پرداخت شاه لار بود، که پیش از این شاه قدرقدرتی بوده، و اکنون شاه کم‌قدرتی است.

پیترو دلا واله (Pietro della Valle) (۱۶۱۴-۱۶۲۶) و سر جان شاردن (Sir John Chardin) (۱۶۶۴-۱۶۷۴) ذکر می‌کنند که لارین در آن منطقه ضرب می‌شده است. پرتغالی‌ها این مسکوکات را تانگا لارین (Tanga Larins) یا تانگا د پراتو (Tanga de Prato)، و اغلب اوقات تانگا، می‌نامیدند. سکّه‌های گرد، که به نام تانگا شناخته می‌شوند، عموماً آن‌ها را تانگا ردوندا (Tanga Redonda) می‌نامند. هوک یا فیش‌هوک (Hook Money)، نام رایجی است که انگلیسی‌ها به این سکّه‌ها داده‌اند.

سرچشمه‌ی لارین، مانند بسیاری از سرچشمه‌های دیگر، مبهم است. پرتغالی‌ها هنگامی‌که به بنادر خلیج فارس رسیدند، لارین را سکّه‌ی تجاری کامل‌عیاری یافتند که به‌طور گسترده در بنادر آن‌جا استفاده می‌شد، و نیز دریافتند که بازرگانان مسلمان این سکّه‌ها را در امتداد ساحل ایران، در سواحل غربی هند، در جزایر مالدیو و سیلان مرسوم ساخته‌اند. به‌هرحال، آن‌ها بسیار رایج و مرسوم گردیدند و جای خود را باز کردند. به‌نظر می‌رسد که آن‌ها در غرب خلیج فارس حضور نداشته و استفاده‌ی گسترده‌ی از آن‌ها در سیلان متوقّف شده است. من نتوانستم ارجاعی از حضور آن‌ها در سواحل شرقی هند یا کشورهای فراتر از آن پیدا کنم، اگرچه گابریل فران (Gabriel Ferrand)، به نقل از کتاب اوزانِ آنتونیو نونس (Antonio Nunes) (۱۵۵۴) بیان می‌کند که در ساتگائون بنگال، لارین برابر با ۴۸ قرص نان بود.

بازرگان انگلیسی ویلیام بارت (William Barret) در سال ۱۵۸۴ در جدول پول‌ها، اوزان و پیمانه‌های خود، لارین‌های هرمزی یا بصروی را برابر با نه تا دو کروسادو (Crusado) بیان می‌کند.

نخستین گزارشی که ممکن است به لارین اشاره کند به قلم گاسپار کوریا (Gaspar Correia) در کتاب افسانه‌های هند، به تاریخ ۱۵۰۷، است که به «اشرافی‌های تانگا د پراتو» در هرمز اشاره می‌کند.

یکی دیگر از ارجاعات متقدّم در کتاب دوآرت باربوسای پرتغالی (Duarte Barbosa) (۱۵۱۸) است، که می‌گوید:

سکّه‌ی بلند لوبیامانند نقره‌ای (در هرمز) وجود دارد، با حروف مورویی (الفبای فارسی) در دو طرف، که ارزش آن تقریباً سه وینتم است، که به آن تانگا می‌گویند، و این سکّه‌ی نقره‌ای بسیار خوبی است.

خوزه جرسون دا کونیا (J. Gerson da Cunha) گزارشی بلند از لارین ارائه می‌کند و از فاینر در سندی به تاریخ ۱۵۲۵ نقل‌قول می‌کند که به شرح زیر است: «لاریم کلمه‌ای است که هم‌پایه‌ی تانگا لارین یا لارا است.» همچنین او سکّه‌ها را به دو نوع تقسیم می‌کند: قدیمی و جدید.

بارت (۱۵۸۴)، در گزارش خود از پول و مقیاس‌ها می‌گوید:

لارین تکّه پول عجیب است که مانند همه‌ی پول‌های رایج دیگر در جهان مسیحیّت گرد نیست، بلکه میله‌ای از نقره است به بزرگی قلم پر غاز که با آن می‌نویسیم. آن را به‌گونه‌ای خم می‌‌کنند که دو انتهای آن به هم برسند و بر پیشانی آن مهر ترکی باشد و این بهترین پول جاری در تمام هندوستان است و ۶ لاری برابر با یک دوکات است.

گزارش متقدّم دیگری از لارین به‌قلم پیترو دلا واله (۱۶۱۴-۱۶۲۶) به شرح زیر ارائه شده است:

لاری سکّه‌ای نقره‌ای است که در ایتالیا به نمایش خواهم گذاشت، شکلی عجیب و غریب دارد، زیرا چیزی جز یک میله‌ی نقره‌ای با وزن ثابت و دو سر خمیده نیست. روی خم با مقداری مهر کوچک یا موارد دیگر منقوش شده است. به این دلیل لاری نامیده می‌شود که پول عجیب شاهزادگان لار است، که در پادشاهی ایران به‌دست آن‌ها اختراع شده است.

با توجّه به گزارش تاورنیه از رواج لارین در عربستان، به‌نظر می‌رسد که زمانی لارین‌ها در مسیرهای زمینی به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گرفته است و این توضیح می‌دهد که چرا برخی از لارین‌های ایرانی در ضرابخانه‌های داخلی مانند تبریز، شیراز، قزوین، کاشان، گنجه و غیره مهر می‌خوردند.

سر جان شاردن، که سه بار بین سال‌های ۱۶۶۴ تا ۱۶۷۴ از ایران بازدید کرده است، می‌گوید:

در سرتاسر خلیج فارس سکّه‌ای به نام لارین وجود دارد که رایج‌ترین سکّه در تجارت است. لارین، به‌معنای سکّه‌ی لار است که پایتخت کرمان است؛ که پیش از عباس کبیر، پادشاه ایران، که آن را فتح کرد، پادشاهی محلّی بود… آن تکّه پول از نقره‌ی خوبی ساخته شده و ارزش آن دو و نیم شاهی است که برابر با یازده پنس یا سه پنی فرانسه است: علامت آن بسیار خارق‌العاده است، یک سیم گرد به بزرگی یک قلم پر که به دو نیم به طول یک اینچ تقسیم شده است، با یک علامت کوچک روی آن، که مهر شاهزاده است. از زمان فتح کرمان هیچ سکّه‌ای از این نوع ضرب نشده است، به همین دلیل هم آن‌ها اکنون بسیار کمیاب‌اند. با این‌حال، آن‌ها در تمام آن کشور، و در هند، در امتداد خلیج خامبات، و در بخش‌های همسایه، با آن سکّه معامله می‌کنند. می‌گویند که این سکّه پیشتر در سراسر شرق رایج بوده است.

گویا شاردن به‌اندازه‌ی بسیاری از نویسندگان متقدّم دیگر دقیق نیست. اگر شاه عباس یکم لار را فتح کرده باشد، بی‌گمان این یک فتح دوباره بوده است. ادوارد فون زامباور (Eduard von Zambaur) بیان می‌کند که ابراهیم، واپسین پادشاه لار، توسّط طهماسب اول صفوی در سال ۹۷۳ هجری قمری (۱۵۶۵ میلادی) خلع شده است. شاردن همچنین می‌گوید که این پول از زمان فتح دیگر ضرب نشده است. این سخن با اظهارات سر توماس هربرت (Sir Thomas Herbert)، که در سال ۱۶۲۷ در لار بود، مغایرت دارد و از روایت او می‌توان دریافت که او واقعاً ضرب لارین‌ها را دیده است. او می‌گوید:

نزدیک این‌جا، لارین ضرب می‌شود. یک نوع پول معروف که از نقره‌ی خالص است ولی به شکل پلاک است، نام پادشاه یا جمله‌ای از قرآن روی آن مهر زده شده است. به پول ما ده پنس ارزش دارد.

پدرو تیشیرا (Pedro Teixeira) می‌گوید:

همچنین در شهر لار یا لارا، یا به‌قول ما پرتغالی‌ها لاریس، پولی از بهترین نقره‌ها وجود دارد، که در سرتاسر شرق بسیار معروف و رایج است.

هیچ نمونه‌ای از لارین‌های متقدّم لار هنوز یافت نشده است. هامفری ویلیام کودرینگتون به‌طور غیرقطعی برخی از پلاک‌هایی را که در سیلان یافته است به لار منسوب می‌کند.

ضرابخانه‌ی دیگری در بصره بود که ظاهراً سلاطین ترک در آن برای تجارت، لارین ضرب می‌کردند. آن‌ها به‌شدّت کمیاب‌اند. دو مورد از آن‌ها در موزه‌ی کلمبو فهرست شده‌اند، و چندین مورد در سیلان با نام‌های سلطان احمد یکم، ابراهیم و سلیمان پیدا شده‌اند که همگی متعلّق به سده‌ی هفدهم هستند. پدرو تیشیرا می‌گوید که سکّه‌های نقره، پول اصلی رایج در بصره لارین بوده‌اند.

تولید لارین در هرمز باید بسیار گسترده بوده باشد. هرمز در سال ۱۵۰۷ تحت سلطه‌ی آلفونسو دو آلبوکرکی درآمد و و مهم‌ترین ایستگاه انتقالی در زمان پرتغالی‌ها بود. این منطقه در سال ۱۶۲۲ به تصرّف نیروهای متفقین انگلیسی و ایرانی درآمد. ساخت و صدور لارین احتمالاً پس از این تصرّف متوقّف شد. آن‌ها امروزه کمیاب هستند و فقط یک مورد در این کشف وجود داشت. کودرینگتون موردی از عصر پرتغالی‌ها را توصیف می‌کند که نام‌های توران‌شاه (۱۵۴۳-حدود ۱۵۶۳) و فرّخ شاه (۱۵۶۴-حدود ۱۶۰۱) بر روی آن زده شده است. لارین‌های هرمز از احترام بالایی برخوردار بودند. پیرارد در اوایل سده‌ی هفدهم می‌نویسد: این نوعی پول است که در سرتاسر هند رایج بود و در بسیاری از جاها ساخته می‌شد، ولی بهترین آن در هرمز صنع می‌شد.

یک لارین دیگر از نوع کمی متفاوت که شباهت زیادی به اشپیل دارد در احساء در عربستان در سمت غربی خلیج فارس ساخته شده است. این‌ها اغلب لارین‌های نجد نامیده می‌شوند. آن‌ها در درازای چندین سده ساخته شده‌اند.

لارین‌های ایرانی یا بهتر بگوییم آن‌هایی که توسّط شاهان صفوی یا به نام آن‌ها ضرب شده‌اند، کم نیستند. جزئیّات کمی در این باره به ما رسیده است. به‌نظر می‌رسد که آن‌ها در چندین ضرابخانه‌ی معمولی ضرب، و با قالب‌ سکّه‌های معمولی مهر شده‌اند و، احتمالاً، برای تجارت زمینی بوده‌اند، در غیر این صورت در ضرابخانه‌ای در شهری شمالی، مانند گنجه، ضرب نمی‌شدند.

لارین‌ها در امتداد سواحل غرب هند استفاده گسترده‌ای داشتند و احتمالاً در چندین مکان ساخته می‌شدند. چند مورد یافت‌شده گزارش شده است؛ چندین مورد در اطراف بندر گوا، و در حفّاری سال ۱۸۴۶ در Sangameswara در ساحل کانارا یافت شد که پنجاه مورد از آن‌ها به لندن رفت و در کلکسیون شرکت هند شرقی قرار گرفت.

من نمی‌توانم مدرک مستقیمی پیدا کنم که نشان دهد آن‌ها در گوا یا دیو ضرب شده‌اند؛ گرچه به‌طور گسترده در آنجا مورد استفاده قرار می‌گرفتند. آن‌ها سال‌های متمادی، در سواحل غربی به‌ازای ۶۰ ریس پرتغالی (Reis) در گردش بودند.

پیرارد درباره‌ی پول گوا می‌گوید که لارین‌ها از ایران و هرمز می‌آیند، و در جای دیگر می‌گوید که بسیاری از پول‌های نقره‌ای که لارین نامیده می‌شود از هرمز می‌آید و بهترین نقره‌ی جهان است.

در پادشاهی بیجاپور [سلطنت عادل‌شاهیان]، که در اطراف گوا امتداد داشت، لارین‌ها به‌طور گسترده ساخته می‌شدند و بسیاری از آن‌ها به ما رسیده است. آن‌ها دارای کتیبه‌ی عربی علی عادل‌شاه و گاهی اوقات تاریخ ساخت آن‌ها را در میانه‌های سده هفدهم در زمان حکومت علی دوم، نشان می‌دهد.

جِی آلن در یادداشت جالبی درباره‌ی لارین بیجاپور چنین آورده است:

کاپیتان جان جوردین در روزنامه‌ی خاطرات خود (حدود ۱۶۱۰-۱۶۱۹) در گزارش خود از دابُل در بیجاپور به ما می‌گوید که «تشکیلات پرتغالی‌ها در آنجا سالانه دو هزار لاری به والی دابل به‌خاطر انحصار فروش شراب می‌پردازند.»

لارین باید در دابل ضرب شده باشد، زیرا پروفسور ویلسون بیان می‌کند که «در سال ۱۷۱۱ حکومت ساتارا درباره‌ی امتیاز زمینی به ارزش ۲۰۰ لار دابل به مقامات خاراپوتان هشدار داد.»

در نقل‌قول دیگری درباره‌ی استفاده از لارین‌ها در امتداد ساحل غربی، سرگرد آر. پی. جکسون (R. P. Jackson) می‌گوید:

در جریان تجارت، لارین‌ها از کرالا، یعنی ساحل غربی و هند جنوبی در کانیاکوماری به گوا آورده شدند.

در جنوب غربی هندوستان و حدود ۴۰۰ مایلی غرب سیلان جزایر مالدیو قرار دارند. از نظر سکّه‌شناسی، این جزایر به‌عنوان منبع اصلی عرضه‌ی سپیدمهره، پایین‌ترین ارز در دوران متقدّم چین، هند و آفریقا، شناخته می‌شوند. لارین همراه با سپیدمهره زمانی واحد پول مالدیو بود.

لارین در حال حاضر تقریباً از بین رفته است و تا همین اواخر هیچ نمونه‌ای واقعاً شناسایی نشده بود. آقای بل اخیراً چند مورد را از مالدیو آورده است. این‌ها توسّط آقای بل و آقای کودرینگتون خوانده شده است و نام دو نفر از سلاطین سده‌ی هفدهم بر روی آن‌ها نوشته شده است: محمد عمادالدّین اول (۱۶۲۰-۴۸) و اسکندر ابراهیم اوّل (۱۶۴۸-۸۷).

از آنجاکه در سیلان، لارین‌ها همچنان به‌شکل خصوصی ضرب می‌شدند، از هر وسیله‌ی قابل‌تصوّری برای مهرزنی آن‌ها استفاده می‌شد.

منبع

گنج لارین گرامپولا (The Gampola Larin Hoard)