گەڕان بەدوای كۆیلایەتی

د، كامەران مەنتك
22\9\2024
)سەرنجێك: خوێنەری بەڕێز بەرلەوەی دەست بە خوێندنەوەی ئەو بابەتە بكەی، دەمەوێت بۆت روونبكەمەوە، كەخوێندەوەی ئەم بابەتە ئاسان نییەو پێیەوە ماندوو دەبیت، بەڵام پێم وابێت گرنگەو سوودی زۆری دەبێت، بۆیە ئەگەر بە حەزەوە بە قووڵی نەیخوێنیتەوە، كاتەكەت بەفیڕۆ دەڕوات، هیوادارم یا كاتی خۆتان بەفیڕۆ نەدەن، یا بەهێمنی وشێنەیی بیخوێننەوە و بەڕاو سەرنجەكانتان دەوڵەمەندی بكەن، لەراستیدا ئەمە پوختەی خوێندنەوەو بۆچوونی خۆمە دەربارەی ئەو بابەتە گرنگ وئاڵۆزە، كە زۆربەی مێژووی مرۆڤایەتی داگیر كردووە، رەنگ بێت ئەو بابەتە بۆ تۆڕێكی كۆمەڵایەتی وەك فەیس بووك تۆزێك درێژ بێت، بەڵام بە پچڕ پچڕكردنی هەست دەكەم واتاكەی خۆی لەدەست دەدات، بۆیە ئەو بابەتە بۆ خوێندنەوەیەكی سەرپێی ناشێت و دەبێت خوێنەر حەوسەڵەی درێژ بێت، كە بەداخەوە ئەمڕۆ ئەو جۆرە خوێنەرە زۆر كەمبۆتەوە، هەرچۆنێك بێت، ئەگەر بەباشت زانی بیخوێنییەوەو هەستت كرد سوودت پێدەگەیەنێت، بەوردی بیخوێنەوە، ئەگەر نا خەتێكی بەسەر دابێنەو تووڕی هەڵدە، لەگەڵ رێزی بێپایانمدا).
بەشی نۆیەم
كاتێك باس لە نەزانیش دەكەین، یەكسەر ئەوەمان بۆ رووندەبێتەوە، كە كۆیلایەتی راستەوخۆ پەیوەندی بە هزرەوە هەیە، پڕۆسەی بە كۆیلەكردن سەرەتا لە هزرەوە دەست پێدەكات و دواتر جەستە دەگرێتەوە، كۆیلە بەرلەوەی ببێتە كۆیلەو پێوەندی لە پێ بكرێت، سەرەتا مێشكی داگیر دەكرێت، دیارە لێرەدا مەبەستمان لە گەشەسەندنی سروشتی كۆیلایەتییە، نەك كۆیلایەتی لە رێگەی بەكارهێنانی هێز بە واتا فراوانەكەیەوە، بۆئەوەی بەوردی لەم بابەتە تێبگەین، پێویستە جیاوازی لە نێوان دوو جۆر لە كۆیلایەتی بكەین، كۆیلایەتییەك بەرهەمی گۆڕانكارییە سیاسی و ئابووری و دەروونی و رۆشنبیریەكانی كۆمەڵگەیە، كە ئەمە بەتێپەڕینی كات لە ململانێی نێوان چینەكاندا تۆی دەچێنرێت و دواتر وردە وردە گەشە دەكات، لەگەڵ ئەو ململانێیە، كە پێویستییە ئابوورییەكان بەرهەمی دەهێنێت، وەك ئەو كۆیلایەتییەی لەمێژووی هاوچەرخدا شۆڕشی پیشەسازی گۆڕانكارییەكانی ناو كۆمەڵگەی ئەمریكی لەگەڵ خۆیدا هێنای، بە دیاریكراویش لە سەدەی هەژدەو نۆزدەدا، ئەو كۆیلایەتییە لەرێگەی بەكارهێنانی هێزو بازاڕی خواست و خستنە رووەوە گەشەس سەند، واتە لەرێگەی بازرگانییەوە، بازرگانەكان بە كەشتییەكانیان دەچوونە ئەفریقاو لەگەڵ دەڵاڵە خۆماڵێیەكانی ئەفریقا رێكدەكەوتن كۆیلەكانیان دەكڕی، یاخود گەلێك جاران خۆیان لە كەنارەكان دادەبەزین پەلاماری گوندو لادێكانیان دەداو وەكو هەر نێچیرێك خەڵكەكەیان راودەكردو لەرێگەی كەشتییەكانەوە دەیانگەیاندنە بازاڕەكانی ئەمریكا، ئەم جۆرە بازرگانییە تاوەكو ئێستاش شوێنەوارەكانی لە ئەمریكادا ماوەو بەشێكی هەرەزۆری ئەو رەشپێستانەی لە ئەمریكاو ئەمریكای لاتین دەژین، نەوەی ئەو مرۆڤانەن، كە لە ئەفریقاوە رفێنراون و لە ئەمریكادا كران بە كۆیلە، بێگومان ئەمە جگە لەوەی لە سەدەی بیشتەمدا كەسانێكی زۆریش بۆ پەیداكردنی ژیانێكی باشترو هێنانەدی خەونەكانیان كۆچیان بۆ ئەمریكا، وەك هەزاران مرۆڤی تر، كە لە هەموو كیشوەرەكاندا ئەو كۆچەیان كرد.
ئەو جۆرە كۆیلایەتییە، وەكو كۆیلەكانی ئیمپراتۆیای رۆمانی، بوونە بابەتی بازرگانی و وەك كاڵا مامەڵەیان لەگەڵ دەكرا، یەكەمین شت، كە بەرامبەریان ئەنجام دەدرا، لێسەندنەوەی ناسنامەی مرۆڤایەتی بوو، چۆن لەسەردەمی رۆمانییەكان خاوەن كۆیلە مافی هەبوو چۆنی گەرەكە وا مامەڵە لەگەڵ كۆیلەكانی بكات، كاریان پێبكات و بۆ زگ و زا وەبەریانبهێنێت و لەكاتی پێویستیشدا بیاننێرێت بۆ بەرەكانی شەڕ، بە هەمان شێوە لە كۆیلایەتی هاوچەرخیشدا، هاوشێوەی ئەو سەر ئاژەڵانەی، كە لەناو هەمان ئەو كەشتیانەی كۆیلەكانیان پێدەگواستەوە، كۆیلەكانیان داخ دەكراو مۆری خاوەنەكانیان لەسەر هەڵدەكەنرا، ئەو كۆیلایەتییە هێندە نامرۆڤانە بوو، وەك بەشێكی زۆر لە سەرچاوەكان ئاماژەی بۆ دەكەن، دەیان ملیۆن مرۆڤ تەنیا لەرێگەی گواستنەوەیان لە ئەفریقاوە بۆ ئەمریكا بوونە قوربانی و كرانە خۆراكی دەریاكان. نەوەكانی ئەوانە دواتر چەندین كتێبی دانقسەیان لەسەر ئازارو ژانەكانی باپیرەكانی خۆیان نووسی، كە چۆن بە كۆیلە كران ولە ئەمریكا خاوەن كۆیلەكان بە چ شێوازێك مامەڵەیان لەگەڵ دەكردن، لەوانە رۆمانی كوخەكەی مام تۆم و رەگی ئێمەی ئەلێكسی هێل و دەیان كتێبی تر.
ئەو كۆیلایەتییە كۆیلایەتییەكی مێژووییە، دەرئەنجامی قۆناغێكی دیاریكراوەو ئیستا تا رادەیەكی زۆر كاڵ بووەوەتەوە لە زۆر لە وڵاتاندا بە یاسا قەدەغە كراوە، ئەم جۆرە كۆیلایەتییە زیاتر پەیوەستە بە جەستەی مرۆڤ، بەلام ئەو كۆیلایەتیە ئیمە لێرەدا دەمانەوێت باسی بكەین، یاساكان ناتوانن مامەلەی لەگەلدا بكەن، لەبەرئەوەی بەرجەستە نییەو لە ناخ و هزری مرۆڤەكاندا چاندراوەو چەكەرە كردووە، ئەو كۆیلایەتییە وەك باس كرا، مامەلە لەگەڵ هزر دەكات، ئەوە شێوازی نوێی كۆیلایەتییە، بەرلەوەی جەستەی داگیر بكات و وەك كاڵایەك مامەلەی لەگەلدا بكات، داینەمۆی جەستەی، واتە هزری داگیر دەكات و ئیتر خۆی ئازادانە كۆیلایەتییەكەی خۆی قبووڵ دەكات و بە بێئەوەی بیر بكاتەوە و تەنانەت هەستیش پێبكات، دەكریتە كاڵایەك و بازرگانی پێدەكرێت!.
جیاوازی لەنێوان ئەو دوو جۆرە كۆیلایەتییە ئەوەیە، جۆری یەكەم بە بێویستی خۆی جەستەی داگیركراوە، بەلام هزری ئازادەو هەمیشە بیر لەوە دەكاتەوە لە دەرفەتیكدا كۆت وپێوەندەكەی تیكبشكێنیت و لە كۆیلایەتییەكەی رابكات، واتە ئەو بە كۆیلایەتییەكەی رازی نییەو لە رێگەی هێزەوە (هەموو جۆرەكانی هێز) بەسەریدا سەپینراوەو ئەگەر لە رووكەشیشدا ئەو دۆخەی قبووڵ كردبێت، لە ناخەوە بەرەنگاری دەبێتەوەو بەرهەڵستی دەكات، هەرچی جۆری دووەمە، جەستەی ئازادە و هزری داگیركراوە، ئەو خۆبەخشانە كۆیلایەتییەكە قبووڵ دەكات و نەك بەرەنگاری نابێتەوە، بگرە بەگژ هەموو هەوڵێكیشدا دەچێتەوە، كە دەیانەوێت رزگاری بكەن، چونكە لە بنەرەتدا ئەو هەرگیز خۆی وەك كۆیلە نابینێت و لەرێگەی نەزانییەوە، واتە لە ریگەی ئەو زاراوەی دەرووناسەكان پێی دەڵێن مێشك شۆردنەوە، مێشكی شۆردراوەتەوە و وەك ئامێریكی ئەلیكترۆنی پرۆگرام كراوە، ئەوانە پێست رەش نین و لە ئەفریقا یاخود لەهیچ شوینێكی تری راو نەكراون و بەكۆیلە نەكراون، لەشەرەكانیشدا بەدیل نەگیراون، بەڵكو لەڕیگەی ئەو شەڕە دەروونی ورۆشنبیرییەی لەگەڵیدا كراوە، كە نەك بەتەنیا خاوەن كۆیلەكان و سیستەمی سیاسی كاریان لەسەر كردووە، بگرە هەموو كایەكانی كۆمەڵگە، هەر لە ئابوری و رۆشنبیری و داب و نەریتەكان و ئاین و …هتد، رۆڵی خۆیان لەو بەكۆیلەكردنەدا دەبینن، بە پێچەوانەی جۆری یەكەم، ئەوانە نەك هەر خۆیان بەكۆیلە نازانن، بگرە وەك شۆڕشگێڕێك و راستبێژیك و خاوەن دۆزێك خۆیان وێنا دەكەن و هەرگیز دان بە كۆیلەبوونی خۆیان دا نانێن، وەك خاوەن دۆزێكی رەوا بەرگری لەو دۆزە دەكەن، وەك بەرگریكردن لە رەوگەیەك ئاینی، یاخود بزووتنەوەیەكی ناسیونالیستی رزگاریخوازی… هتد.
ئەمانە كەسانێكن، بڕوایان بەخۆیان هەیەو رەنگ ئاستێكی رۆشنبیری باشیان هەبێت و تەنانەت خاوەن بڕوانامەی باڵاش بن و پێگەی كۆمەڵایەتی و سیاسی باشیشیان داگیر كردبێت، بەڵام لەرووی تێگەیشتنەوە نەزانن، لەبەرئەوەی توانای بیركردنەوە هزریەكانیشیان كەوتۆتە ژێر كۆنتڕۆڵی ئەو شەپۆڵە داگیركارییەی كراوەتە سەریان، ئەوانە نەك خۆیان لا نەزان نییەو دان بە نەزانییەكەی خۆیان دانانێن، بگرە بەرەنگاریشی دەبنەوەو وەك دەستەبژێرێكی ناو كۆمەڵگە خۆیان نمایش دەكەن، بە تایبەتیش لە قۆناغەكانی سەرەتایی كەوتنە ژێر كاریگەری داگیركارییە هزری و ئاوەزییەكە، ئەگینا دوای ئەوە، بە تێپەڕینی كات و قاڵبوونەوە لەنێو ململانێی و ركابەرییەكانی لەگەڵ ئەوانەی هزریان داگیر كردووە، بە تێپەڕینی كات راستییەكانی بۆ دەردەكەوێت هوشیار دەبێتەوە، زۆر جاران بەهۆی ئەو بەرژەوەندییانەی لەو كۆیلەبوونەوە مسۆگەری دەكات و دەستیدەكەوێت، هوشیارییەكەی پشتگوێ دەخات و خۆی لەگەڵ دۆخەكە دەگونجێنێت، بەڵام بەو شێوەیەی خۆی دەیەوێت بەرژەوەندییەكانی خۆی پێدەپارێزێت، لەو كاتەدا لە جەنگاوەرێكی ئازادی، كە وەك خۆی دەبینی، دەگۆڕێت بۆ كەسێك، كە شەڕ لەسەر گیرفان و بەرژەوەندییەكانی خۆی دەكات، لەو حالەتەشدا هەموو ئەو بەهایانە لەدەست دەدات، كە پێشتر شانازی پێوە دەكردن دەبێتە بووكەڵەیەك بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی، دەكەوێتە باڵباڵێنەو گرووپ گرووپێنەو تەنانەت لە هەندێك كاتدا ململانێ لەسەر نۆكەرایەتی ئەو هێزانە لەگەڵ گەورەكانی خۆیشی دەكات، كە لەپشت پەردەكانەوە دەیانجولێنن، بە واتایەكی تر كاتێك ئەوانە دەگەنە ئەو هوشیارییەی كۆیلەبوونی خۆیان بۆ دەردەكەوێت، نایانەوێ كۆیلەی پلە دوو بن لەسەر رێزی پێشەوە دەجەنگن، ئەوانە ئەگەرچی لەناخەوە تێكدەشكێن، بەڵام لەرووكەشدا بەردەوام دەبن لە خۆنمایش كردن، تا ئەو كاتەی لەگەڵ ئەوانەی تردا، كە ململانێی لەگەڵ دەكەن رووبەڕوو دەبێتەوە، یاخود دەبێتە مەترسی بۆیان، ئەو كاتە دەكەوێتە شەڕكردن لەسەر مانەوەو لە زۆربەی كاتدا دەبێتە قوربانی ئەو ململانێیە، بەشەكەی تریش، كاتێك راستەقینەكانی خودی ژیانی خۆی بۆ دەردەكەوێت، راستەو راست هەڵوێست دەگۆڕێت و گۆڕەپانەكە چۆڵ دەكات، یاخود دەچێتە گۆڕەپانێكی ترو بە شێوەیەكی تر دەكەوێتەوە كاركردن، بەڵام لە هەندێك كاتدا بەهۆی تێوەگلانییەوە لە زۆر بابەتی مەترسیدار رەنگ بێت ئەو دەرفەتەی نەبێت بچێتە سەر هیچ تەختەیەكی تری شانۆ و ببێتە ئەو دەروێشەی، كە ئەرنۆڵد تۆنیبی لە كتێبەكەی توێژینەوە لەمێژوودا باسی دەكات، كە دەڵێت هەندێك لەوانەی كاتێك هوشیار دەبنەوەو خۆیان بە دروستی دەبینن، یا وەك چاكسسازێك دێنەوە ناو كۆمەڵگەو رۆڵی چاكسازی دەبینن، یاخود وەكو سۆفییەك لە كۆمەڵگە دوور دەكەونەوەو خەریكی كاری عیرفانی دەبن.
بۆئەوەی بابەت و نووسینەكانت راستەوخۆ بگاتە دەست، سەبسكرایبی ئەو كەناڵەی تێلیگرام بكە
https://t.me/kameranmentk1