گۆڕانی سەنتەری هێزی‌کوردستان لە باشوور بۆ ڕۆژئاوا

د. كامەران مەنتك
٨/١/٢٠٢٥

(تێبینی: ئەم بابەتە زنجیرە وتارێكە دەربارەی گۆڕانی سەنتەری هاوسەنگ هێز لە كوردستان و خوێندنەوەیەكە بۆ ئەو گۆرانكارییانەی لە ناوچەكە روودەدەن، پێویستە بە شێنەیی بیخوینییەوەو لە بڕیاردان پەلەنەكەی، تا زنجیرەكە تەواو دەبێت، ئەگەر هەر سەرنجیك و پێشنیارێكت هەبێت، بەسوپاسەوە وەردەگیرێت)

گۆڕانكارییەكان لە هاوسەنگی هێزی جیهانی لە قۆناغێكی زۆر هەستیارو مەترسیداردایە، ئەو شەڕە راگەیاندنەی دەكرێت، بۆتە هۆی زۆرینەی خوێندنەوەكان بۆ ئەو دۆخە نوێیە لەسەر بنەمای ئەو زانیارییە ناتەندروستانە بێت، كە وەك بەشێك لە شەڕ و فریودان و بەڵاڕێدابردنی خەڵك بەكاردەهێنرێت، ئەمە وایكردووە جۆرە فەوزایەك دروست بێت، گەڕەولاژەیەكی سیاسی و هزری وا بێتە بەرهەم، كاریگەرییەكی ترسناكی لەسەر شێوازی بیرركردنەوەو پڕۆسەی بڕیاردان هەبێت، ئەوەی وایكردووە ئەو دۆخە زیاتر ئاڵۆزبێت، ئەو سوپا لە دەستەبژێرە ساختەیەیە، كە وەكو فابریكەیەكی ژەنگاوی رۆژانە هەواڵ و شیكردنەوەی ناڕاست بڵاو دەكەنەوەو زیاتر سەر لە خەڵك دەشێوێنن و راستییەكان دیزە بەدەرخوونە دەكەن، بەڵام جارێكی تر، وەك هەموو نووسینەكانی تر جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە، كە ئەگەر بمانەوێت لەو گۆڕانكارییانە تێبگەین و پێگەی كوردستان لەدوو توێی ئەو ململانێیانە جیهانی و هەرێمییەدا دەست نیشان بكەین، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ جیوستراتیژیاو خودی ئەو جولانەوانەی لەلایەن كەسایەتییە واتاییە نێودەوڵەتییەكانەوە، واتە ئەو یاریزانانەی لەسەر تەختەی جیهانی و هەرێمیدا كاردەكەن، نەك ئەو لێدوان و بەیاننامەو شیكردنەوانەی دەكرێن و بڵاو دەكرێنەوە، ئەمە یارمەتیمان دەدات زیاتر و واقعیانەتر لە رووداوەكان تێبگەین و هەڵوەستەیان لەسەر بكەین.
لەو روانگەیەوە، ئەگەر سەیری دۆخی ئێستای كوردستان بكەین، ئەو دیمەنە جیۆستراتیژییەمان دەكەوێتە بەرچاو، کە گۆڕانکارییەکان لە دووبەشی باشوور چڕ بۆتەوە, باشوورى ناوەڕاست, واتە هەرێمى کوردستان و باشوورى رۆژئاوا, واتە رۆژئاواى کوردستان, لە باشوورەوە، مەبەستم لە باشووری جوگرافیای كوردستانی گەورەیە، كە لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست درێژ دەبێتەوە، تاوەكو دەگاتە سەر كەنداو، بەشێوەیەكی فەرمی و دانپیانراو لەژێر چەتری سێ دەوڵەتی جیاوازدا دەژیت، رۆژهەڵات لەژێر دەستی ئێراندایە، باشووری ناوەڕاست لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئێراق و باشووری رۆژئاواش لە چوارچێوەی دەوڵەتی سوریادایە. بەشی باشووری رۆژهەڵات، وەكو هەموو قۆناغە چارەنووس ئامێز گەورەكانی سەدەی بیستەم، لاتەریك كراوە، بۆ نمونە لە هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم لەبەرئەوەی ئێران بەشێوەیەكی فەرمی نەچووە ناو جەنگەوە، ئەگەرچی بووە گۆڕەپانی سەرەكی جەنگ، بەتایبەتی لە جەنگی یەكەمدا بۆیە لەرێكەوتنامە نێودەوڵەتییەكاندا باسی ئەو پارچەیە ناكرێت، بۆ نمونە لە پەیماننامەی سیڤەرو لۆزاندا بەهیچ شێوەیەك باسی رۆژهەڵاتی كوردستان نەكراوە، لە جەنگی دووەمدا ئەگەرچی تا رادەیەك قەوارەیەكی سیاسی لە مهاباد دروست بوو، بەڵام لە ساڵێك زیاتر نەیتوانی بژی و نەخشەی سیاسی دوای جەنگی یەكەم جارێكی تر خۆی فەرزكردەوەو مەسەلەی سەروەری بۆ دەوڵەتان گەڕایەوە ناو فەرهەنگی سیاسی و ئەو دەوڵەتە ناوەندیانەی كوردستانیان بەسەر دابەشكرا جارێكی تر بەهێز كرانەوە.
هەرچی هەرێمی كوردستانە، لەدوای جەنگی یەكەمەوە خراوەتەوە نێو هاوسەنگییەكی هێزی زۆر ئاڵۆزەوەو بەردەوام بەسەنتەر كراوە بۆ ئەو بزووتنەوە رزگاریخوازییە ساختەیەی، كە لەو بەشەدا گوزەراوە, بۆیە تا بەكۆتا هاتنی شەڕی ساردیش، ئەو بەشە سەقامگیرییەكی ئەوتۆی بەخۆیەوە نەبینی و هەمیشە وەك ناوچەیەكی تامپۆنی لەلایەن، هەردوو جەمسەری سیستەمی جیهانییەوە بەكاردەهات، لەهەموو حالەتەكاندا باشوور بووە ئەو بنكەیەی، كە ئیدارەی بزووتنەوەی كورد بكات، وەك لەمێژووی مەدرەسی و باوى كورد نووسراوە، لەبەرئەوەی وەك دواتر دەركەوت، ئەو بەشە نەك سەركردایەتی بزووتنەوەی كوردی نەكرد، بەڵكو بووە ئامڕازێك بۆ لێدانی خەونی کورد لە هەموو بەشەكانی تری كوردستان. هەرچی رۆئاوای كوردستان، لەدوای جەنگی یەكەمەوە لە چوارچێوەی سوریادا نەك هەر سەركوت و تیرۆر كرا، بگرە مافی مرۆڤ بوون و هاوڵاتی بوونیشی پێ رەوا نەدەبینرا، تاوەكو ساڵی (2011) كاتێك ئەو جولانەوەی پێی دەگوترا بەهاری عەرەبی گەیشتە سوریاو دەرفەتێكی زێڕین بۆ كورد رەخسا، لەو بەشەدا کورد لەماوەی سێ ساڵدا (2011-2014)توانی هێزەكانی خۆی زۆر بە باشی رێكبخاتەوەو هەوڵی بەیەكەوە گریدانەوەی ناوچە پچراوەكانی بەو بەشە بدات جۆرێك لە حوكمی خۆجێی دابمەزرێنێت، كە نمونەیەكی نوێ بوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خستنەڕووی چارەسەری هزری كوردی بوو بۆ كێشەی كورد نەك هەر لەو وڵاتە، بەڵكو بۆ بەشەكانی تری كوردستانیش!

بۆچی باشووری ناوەڕاست كرایە سەنتەر؟ لێرەدا ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات، كە دەبێت هەڵوەستەی لەسەر بكەین و وەڵامی بدەینەوە، بە پێچەوانەی ئەوەی، كە لەسەر مێژووی ئەو بەشەدا نووسراوە، كە هۆكارەكەی دەگەڕێننەوە بۆ وریایی و زیخی ئەو بەشە، بەڵام ئەمە هەڵەیەكی مێژوویی كوشندەیەو دەبێت راست بكرێتەوە، لەبەرئەوەی هۆكاری بەسەنتەربوونی ئەو بەشە، هۆكارێكی جیۆستراتیژییەو دەكەوێتە ناوەڕاستی باشووری كوردستانی گەورەوە، واتە دەكەوێتە ناوەڕاستی ئەو هێڵە ستراتیژەی وەك لەبەشی پێشووتردا ئاماژەی پێكرا، لەسەر دەریای سپی ناوەڕاستەوە درێژ دەبێتەوە تاوەكو كەنداو، ئەو بەشە لەرووی ئابووری و ستراتیژییەوە دەكرێت وەك روحی كوردستان هەژمار بكرێت، لەرووی ستراتیژییەوە دەكەوێتە سەر هەردوو دەروازەی دەریایی، لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست و ئاوەكانی كەنداو، كە بەلەیەكتر دابڕینی ئەو دوو دەروازەیە، كوردستان لە وڵاتێكی كراوەوە، بە چەمكە جیۆپۆلەتیكییەكەی دەبێتە وڵاتێكی داخراو، بۆیە هەمیشە هەوڵدراوە ناوبڕێك لەنێوان رۆژئاواو رۆژهەڵاتی كوردستان دروست بكرێت، كە ئەمە یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی دابەش كردنی كوردستان و ئاڵۆزبوونی مەسەلەی كوردە، بەشێوەیەك نەتوانرێت هیچ چارەسەرییەك بۆ ئەو مەسەلەیە لەلایەن هیچ دەوڵەتێكەوە بە تەنیا بدۆزرێتەوە و وەك كۆمەڵیش بەرژەوەندییەكانیان هێندە رووبەڕوو بێتەوە، نەتوانن بیر لە چارەسەری بكەنەوە و هەمیشە لەپەیوەندی و هەماهەنگی دابن بۆ لێدان و سەركوتكردنی كورد، لەرووی ئابووریشەوە، ئەو پشتێنەیە، بە سەبەتەی دەوڵەمەندو پڕخێرو بێری كوردستان هەژمار دەكرێت، هەر لەسامانی سەرزەوییەوە وەك كشتوكاڵ، تا دەكاتە نەوت و گازو سلیكۆن، كە بەم دواییە لە رۆژئاوای كوردستان دۆزرایەوە و ململانێیەكانی لەو ناوچەیە چڕتر كردەوە. زۆرینەی كێڵگە بەپیتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەوێتە سەر ئەو پشتینەیە، بۆیە لەگەڵ هاتنی مۆدێرنیتە بۆ رۆژهەڵات، ئەو پشتێنەیە بوو بە بنكەی ململانێیەكی جیهانی چڕ، رەنگ بێت پڕۆژەی رێگەی هێڵێ ئاسنی بەغدا-بەرلین، كە بەشێكی گرنگی رێك بەسەر ئەو پشتینەیەدا تێدەپەڕی و وەك دەڵێن یەكێك لەهۆكارە گرنگەكانی دایسانی جەنگی یەكەمی جیهانی بوو، نمونەیە لەباربێت بۆ بایەخی ئەو پشتێنەیە!.
هاوكات وەك ئاماژەی پێكرا ئەو پشتینەیە، واتە باشووری كوردستانی گەورە، یەكێك لەهۆكارە گرنگەكانی دابەش بوونی كوردستان بوو، هەر بەشەش لەو سێ پارچەیەی باشووری بەسەر دابەش كرا، بایەخی گرنگی خۆی هەیە، بۆ نمونە بەشی رۆژئاوا، كە ئێستا بەرۆژئاوای كوردستان دەناسرێت و بزووتنەوەیەكی نیشتمانی بەهێز ئیدارەی دەدات، جگە لەوەی دەروازەیەكی گرنگی كوردستانە، سەرباری بچووكی ئەو بەشە زیاتر لە 48% ئابووری هەموو سوریا پێكدەهێنێت و نەوت و گازو سلیكۆن و كشتوكاڵێكی بەپیت و بەبەرهەم و بوونی توانایەكی كارامەو لێهاتوو لە بەرهەمهێنانی كشتوكاڵ لە خۆوە دەگرێت، ئەمە وایكردووە، سوریا بەرادەیەكی زۆر پشت بە ئابووری بەو بەشە ببەستێت، باشووری ناوەڕاست، واتە هەریمی كوردستان، جگە لەوەی لەرووی كشتوكاڵەوە ناوچەیەكی پڕ بەرهەم و گرنگە، دەكەویتە سەر ئەو هێڵە نەوتییەی ، كە لە رۆژئاواوە درێژ دەبێتەوە تاوەكو دەگاتە ناوچە پر نەوتیەەكانی قەسری شیرین وكرماشان و هەمەدان و … هتد، لەرووی ستراتیژیشەوە، ئەو بەشە دەتوانین بە كرۆكی ئەو بنەمایەی بچوێنین، كە دەكرێت هەموو كوردستانی لەسەر یەكخرێتەوە، بەهەمان شێوە زۆربەی كیڵگە نەوتیەكانی ئێرانیش لەباشوورەوە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی كوردستان.
دوای زیاتر لەیەك سەدە قوربانیدان، ئێستا باشووری ناوەڕاست، واتە هەرێمی كوردستان، لەسەر هەموو ئاستەكاندا لەقۆناغی شكستێكی گەورەدا دەژیت، لەرووی جوگرافیاوە پانتاییەكی فراوانی ئەو بەشە لەلایەن توركیاوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ داگیركراوەو لەو بەشانەش داگیر نەكراوە، توركیا لەرێگەی كۆمەڵێك هێزی بەرژەوەندی خۆخوازەوە بە ناڕاستەوخۆ حوكمی تیادا دەكات، بەشێكی تریشی كەوتۆتە ژێر هەژموونی ئێران بە تەواوی ئیرادەی سیاسی خۆی لەدەستداوە!
لەسەر ئاستی ناوەخۆدا، دیمۆگرافیای ئەو پارچەیە بەتەواوی گۆڕاوەو ئەو تەعریبەی لەژێر دەسەڵاتی كوردیدا لەو بەشەدا كراوە، هیچ حكومەتێكی ئێراقی لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی ئێراقەوە نەیتوانیوە بەو قەبارەو بەو سەركەوتوویی و بەو بێدەنگییە ئەو تەعریبە بكات، كۆمەڵگەی كوردی لەباشوور لەناخەوە بێهیوا كراوەو كراوەتە تاقیگەیەك و هەموو جۆرە تاقیكردنەوەیەكی ترسناكی لەسەر ئەنجام دەدرێت، نەك هیچ پەیوەندییەك لەنێوان خەڵك و دەسەڵاتدا نەماوە، بگرە دوژمنداری و رقێكی گەورەش لەنێوانیاندا دروست بووە، خەڵك چاوەڕوانی دەرفەتێك دەكات تۆڵەی ئەو هەموو ستەمە لەدەسەڵاتداران بكاتەوە، ئەو تووڕەییە وەك رایەكی گشتی شاراوە لەناخی خەڵكی باشووردا چرۆی كردووە، چاوەڕێێ دەرفەتێكە بۆئەوەی كڵپە بكات و بتەقێتەوە، كە بەداخەوە هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن تەقینەوەیەكی چەكداری و خوێناوی دەبێت، لەبەرئەوەی دوا هەڵبژاردنی هەرێم هەموو هیوایەكی ئاڵۆگۆڕكردنی دەسەڵاتی لەرێگەی سندووقەكانی دەنگدانەوە لەگۆڕنا، ئەو دەسەڵاتەی لە ئێستادا هەرێم بەڕێوە دەبات هیچ شەرعیەتێكی یاسایی نەماوە و زۆرینەی ئەو بڕیارانەی دەریدەكات لەدەرەوەی دەسەڵاتەكانی ئەودان، خەریكە دەسەڵات لەهەرێم لەرێگەی كۆمانیاكانەوە هەموو خێروبێرەكانی ئەو وڵاتە هەڵدەلووشێت.
هیچ مەسەلەیەك لەو بەشەدا بەناوی مەسەلەی نەتەوەیی و نیشتمانییەوە نەماوە، ئەو پیرۆزییانەی چەندین ساڵ بوو مێشكی ئەو خەڵكەیان داگیركردبوو، ئێستا بوونەتە جێگەی گاڵەتەجاڕی خەڵك، مەسەلەی نەتەوەو نیشتمان و سەربەخۆیی و … هتد لە مووچەدا كورتكراوەتەوە، كە بەئارەزووی خۆیان یاری پێدەكەن و رای گشتی پێوە خەریك دەكەن، هەواڵی هاتن یا نەهاتنی مووچە ئێستا پڕ خوێنەرترین ئەو هەواڵانەن، كە زۆربەیی لاپەڕەو سایتەكانی میدیای كوردیان داگیركردووە.
لەرووی چینایەتییەوە خەریكە چینی سێیەم لە هەرێم تا رادەی نەمان ناهێڵڕێت، كۆمەڵێك بازرگانی چاوچنۆك، كە لەرێگەی فرۆشتن و دزینی خاكی كوردستانەوە هەڵتۆقیون وەك خاوەن موڵكێكی تایبەت رەفتار لەگەڵ ئەو وڵاتەدا دەكەن، دەستیان بەسەر هەموو شتێك داگرتووە، بەكورتی باشوور لە چاوەڕوانی كەوتنی یەكجارەكی و بەكاركەوتنی ئەو دادگایەیە، كە لەواشنتۆن بۆ بەرپرسانی ئەو هەرێمە دانراوە، كە بە دەیان تاوانی نێودەوڵەتی و ترسناك تۆمەتبار كراون، كە رەنگ بێت لەئایندەدا ئەم دادگایە نمونەیەكی نوێ لەداگاییكردنی تۆمەتباران بخاتە سەر لاپەڕی مێژوو، كە تا ئێستا وێنەی نەبوو بێت!.
ئەو ئەزموونەی لەماوەی سی وسێ ساڵی رابردوودا لەهەرێم بەڕێوەچوو، باشووری نەك وەك سەنتەری هێزی كوردایەتی نەهێشت، كردی بەگۆڕستانێك بۆ هەموو هەستێكی نەتەوەیی و نیشتمانی، لەو ماوەیەدا، بەتایبەتی لەو ماوەیەیی دوایی هێندە هەوڵدرا، مەسەلەی كوردی لەمەسەلەیەكی نەتەوەییەوە بكرێتە مەسەلەیەكی ئاینزایی (طائفی) هێندە هەوڵ بۆ پاراستنی ئەو بەشە وەك بەشێك لەخاكی كوردستان و هێشتنەوەی مۆركی كوردبوون نەدراوە، ئەو تەعریبە چڕەی لە هەرێمیش بەڕێوەچوو و بەڕێوە دەچێت، لەژێر رۆشنایی ئەو هەوڵەیەدا، كەواتە ئێستا خەریكە هەوڵی لەباریەكتر هەڵوەشاندنەوەی باشووری كوردستان لەناوەڕاستەوە، بەتەواوەتی سەردەكەوێت و تا ئەو رادەیە رۆیشتووە، كە نەك ناتوانێت نوێنەرایەتی سەنتەری هێزی كوردی بكات، بەڵكو بۆتە ئەو كۆسپەی كێشە بۆ هەموو بەشەكانی تری كوردستان دروست دەكات، ئێستا باشوور بۆتە ئەو بنەكەیەی تیایدا لەهەموو جولانەوەیەكی نەتەوەیی نیشتمانی لەبەشەكانی تری كوردستان دەدرێت، بۆیە دەتوانین بڵێین دارەكە نەك بە تەنیا لەناوەڕاستەوە بەتەواوی شكاوە، بەڵكۆ بۆتە ئەو خەنجەرە ژەهراوییەی لەسەر پشتی هەموو بەشەكانی تری كوردستاندا كاردەكات.
لەو جەنجاڵی و رەشبینی بێئومێدی و شكستەی لە هەرێم بەڕێوە دەچێت، لە رۆژئاوا، كە زۆرجاران بەباشووری بچووك پێناسە دەكرێت، تروسكاییەك سەری هەڵداوەو ئومێدێكی نوێی بۆ هەموو خەڵكی كوردستان دروست كردووە، ئێستا سەنتەری هێز پەڕیوەتە رۆژئاوای كوردستان، واتە بچووكترین بەشی كوردستان ئێستا بۆتە سەنتەری هێزی نیشتمانی، ئەمەش هێندە دەرئەنجامی ئەو ئیدارەدان و رێكخراوەیی و ئەو ئیرادە بەهێزو راستگۆیەیە، كە لەو بەشەدا پێشەنگایەتی بزووتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی دەكات، هێندە دەرئەنجامی خودی گەورەیی ئەو هێزە، نییە، لەبەرئەوە وەك دەزانین ئەو هێزە بەكۆمەڵێك هێزو دوژمنی زۆر گەورە دەور دراوە، كە لەو زۆر بەهێزترن، بەڵام ئەو نمونە جوانانەی ئەو پارچەیە لە خۆڕاگری و بەشداری كۆمەڵایەتی نیشانی دەدات، لەمێژووی مرۆڤایەتیدا نمونەی زۆر كەم بووە.
ماویەتی