انقلاب مشروطه ایران (۱۹۰۵–۱۹۱۱) به ظاهر در پی تحقق اهدافی مانند تأسیس عدالتخانه و محدودسازی قدرت سلطنتی رخ داد، اما منابع تاریخی و شفاهی نشان می‌دهند که این تحولات در راستای منافع نفتی و سیاسی بریتانیا بوده است.
۱. قرارداد دارسی و تسلط نفتی انگلیس
در سال ۱۹۰۱، ویلیام ناکس دارسی مجوز انحصاری اکتشاف نفت برای شصت سال دریافت کرد، که سرانجام در سال ۱۹۰۸ منجر به کشف نفت در مسجد سلیمان شد. این قرارداد سهمی ۱۶ درصدی از سود خالص به دولت ایران اختصاص می‌داد و تحت نفوذ کامل بریتانیا قرار داشت 1,2,4.
بریتانیا، به‌ویژه نیروی دریایی‌اش، مایل بود تا منابع نفتی خود را مستقل از عرضه نفت آمریکا تضمین کند، که قرارداد دارسی در این راستا ابزار کلیدی بود 5,6.
۲. مخالفت احمدشاه با تمدید قرارداد
احمدشاه قاجار در دههٔ ۱۹۳۰ از تمدید قرارداد دارسی خودداری کرد و آن را پیش از ایجاد رژیم مشروطه صادر شده تلقی نمود، و با تأکید بر امکان مشروعیت‌زدایی از قرارداد، خواستار تجدید شرایط شد 7. این تصمیم منجر به تنش دیپلماتیک میان ایران و بریتانیا شد که بریتانیا را مجبور به ورود به مجامع بین‌المللی مانند جامعه ملل کرد 8.
۳. گواه تاریخی شفاهی: مصاحبه ابوالفتح محوی
در مصاحبه‌ای که در ۲۶ آوریل ۱۹۸۵ در ژنو انجام شده، ابوالفتح محوی—عضو خاندان قاجار و مشاور دربار—اظهار داشت که «مخالفت مستقیم احمدشاه با تمدید قرارداد نفت فشارهایی را از سوی بریتانیا ایجاد کرد و نتیجه آن، دست‌ورزی سیاسی برای تضعیف قاجار بود» 9.
یکی از مصاحبه‌شوندگان، ابوالفتح محوی (عضو خاندان قاجار و مشاور دربار)، در مصاحبه‌ای که در ۲۶ آوریل ۱۹۸۵ در ژنو انجام شده، اشاره‌هایی با اهمیت دارد (Harvard Library Curiosity). طبق صفحه ۸ این مصاحبه، محوی توضیح میدهد که چگونه مخالفت مستقیم احمدشاه با تمدید قرارداد نفت (دارسی) فشارهایی را از سوی بریتانیا ایجاد کرد و نتیجه آن، اقدام سیاسی برای تضعیف و در نهایت انقراض قاجار بود. به‌گفته وی، تغییر نظام به مشروطه تنها پوششی برای قطع نفوذ احمدشاه در مسیر منافع نفتی انگلیسی‌ها بود، و این بهانه‌ای برای برپایی مجدد سیستم سلطنت بود.
۴. انقلاب مشروطه به‌مثابه ابزار بریتانیا
تمامی شواهد نشان می‌دهند که حمایت مالی و سیاسی از گروه‌های روحانی و فعالان مشروطه‌خواه توسط بریتانیا انجام شد تا بهانه‌ای برای سلطه مجدد در جغرافیای ایران ایجاد گردد 10. بسط نشینی و تحصن ملایان و روحانیان در باغ سفارت انگلیس در حقیقت برنامه خود استعمار بریتانیا جهت جابجایی قدرت اما حفظ ساختارقابل کنترل سلطنت بوده است. عدالتخانه بهانەای جهت اسقاط قاجار و تفویض به دیگری بوده است. همچنان که امروز حقوق شهروندی (روکشی برای توزیع دمکراسی و حق فرد) شمایل و بهانه تغییر از سلطنت آخوندی به سلطنت تاج میباشد در آن زمان تاسیس عدالتخانه نمایانگر آرمان دمکراسی بود که متاسفانه تحت تأثیر مداخله استعماری جهت تغییر ساختار نظام سلطنت به‌کار گرفته شد.
۵. کودتای رضاخان و تثبیت استعمار نفتی انگلیس
با کودتای ۱۹۲۱ که بریتانیا آن را حمایت کرد، رضاخان سردار سپه به مقام قدرت رسید 11. برخلاف لغو قرارداد دارسی در ۱۹۳۲ و انعقاد قرارداد جدید در ۱۹۳۳، روابط میان ایران و شرکت نفت انگلیسی—که بعدها به بریتیش پترولیوم تبدیل شد—به شکل ساختاری و حقوقی تثبیت شد 12,13,14.
نتیجه‌گیری
انقلاب مشروطه پیش از آنکه پاسخی به خواست آزادی ایرانیان باشد، ابزاری در راستای حفظ و گسترش منافع نفتی انگلستان بود.
مخالفت احمدشاه با قرارداد دارسی و سپس لغو رسمی آن بهانه‌ای بود تا انقلاب مشروطه در مسیر حذف سلطنت قاجار قرار گیرد.
جایگزینی قاجار با رضاشاه، سلطنتی دیگر و تثبیت قراردادهای نفتی، تسلط استعماری بریتانیا بر کل جغرافیای ایران مهیا کرد.
قومی که حاکم ایران امروز است، هیچگاه برای آزادی و عدالت قیام و انقلاب نکردەاند ، فتح تهران هم توسط سردار اسعد بختیاری لر بود. لذا آن نیرویی که اعمال خرابکاری در سیستم‌های آب و برق و گاز اکنون ایران مینماید میداند که ایران مرکزی نه برای آزادی وضد استبداد قیام میکند نه برای عدالت، لذا نیرویی که امروز ایران را مورد حمله قرار میدهد میداند چه روشی را برگزیند.
دو انقلاب (مشروطیت و ٥٧) در ١٠٠ سال اخیر اتفاق افتاده، هر دو توسط بریتانیا برای حفظ چپاول و استعمار منابع نفت و سایر منابع با تأیید قوم حاکم بوده است.
مشروطەخواهان آن زمان تیرماه ١٢٨٤ شمسی، در باغ سفارت انگلیس، تحصن ٢١ روز طول کشید و پس از امضای فرمان مشروطه به پایان رسید
منابع
Footnotes
1. William Knox D’Arcy, “D’Arcy Concession”, Wikipedia (دسترسی اخیر). ↩
2. “The D’Arcy Concession” در Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, Hesamedin Navabi, Winter 2010. ↩
3. “Persian petroleum and the British Empire” (Oxford DPhil, Davoudi, 2017). ↩
4. “Machineries of Oil”, Chapter: “Translating Mineral Rights”, MIT Press. ↩
5. Trevor Witton, “The concession and oil in Iran: the evolution of a concept,” Journal of Energy & Natural Resources Law 34, no. 4 (۲۰۱۶): 455–460. ↩
6. “Anglo-Persian Oil Company”, Wikipedia (دسترسی اخیر). ↩
7. “The Persian-British Oil Dispute”, Foreign Affairs, April 1933. ↩
8. همان. ↩
9. مصاحبه ابوالفتح محوی، Harvard Iranian Oral History Project (Geneva, 26 April 1985), صفحه ۸. ↩
10. Katayoun Shafiee, Technopolitics of a Concessionary Contract, International Journal of Middle East Studies. ↩
11. “D’Arcy concession … Reza Khan became the first Shah…”, Hesamedin Navabi، Journal of South Asian and Middle Eastern Studies، p. 18–33. ↩
12. “Imperial power, anti‑imperial resistance…” Review of International Studies, ۲۰۲۴. ↩
13. “The D’Arcy Concession was cancelled in 1932”, Wikipedia. ↩
14. “History of Iran–United Kingdom relations”, Wikipedia (دسترسی اخیر). ↩
He is the author of Cocolonialism, the book about new multi-dimensional international take-over of countries and how near colonizer and far colonizer has taken over the mind, land, institutions and monetary systems of majority of countries. In the economics, his works are focused on complementary and parallel currency systems.
- انگلیس رضاشاه را جایگزین قاجارشاه کرد جهت تصاحب نفت، مشروطیت بهانه بود - 07/23/2025
- ثروت طلای سرزمین کوردستان - 07/22/2025
- کارەساتی تەزویری دینار لە لایەن ئێران - 07/20/2025