مێهدی کاکەیی
هاتنی كشتوكاڵ له كوردستانهوه بۆ ئهوروپا و هیندستان نزیكهی ۳٥۰۰ تا ٤۰۰۰ ساڵی خایاند. لەوانەیە لەم ماوەیە درێژەدا زمانی کوردی بە سێ شێوە لەگەڵ پیشەی کشتوکاڵیدا خۆی بە پێش خستووە:
١- گومانی تێدا نییە کە داهێنانی کشتوکاڵ لەلایەن خەڵکی کوردستانەوە شۆڕشێکی گەورەی لە ژیانی مرۆڤایەتیدا دروست کرد، وەکوو چۆن مرۆڤ لە ژیانی ڕاوکردنەوە بەرەو ژیانی چاندنی بەروبوومی کشتوکاڵی و لە ژیانی کۆچەری و قەرەچ لە یەک شوێنەوە ڕۆیشت بۆ یەکێکی تر بە مەبەستی ڕاوکردن بۆ بەدەستهێنانی هێزی ڕۆژانەی خۆی، بۆ دروستکردنی خانووبەرە و سەقامگیری لە شوێنە جێگیرەکان و پشتبەستن بە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری بۆ بەدەستهێنانی خۆراک. بۆیە کشتوکاڵ بووە سەرچاوەی سەرەکی خۆراک و جلوبەرگی مرۆڤ. بەم شێوەیە دانیشتوانی ناوچەکانی تەنیشت ناوچەی داهێنەرانی کشتوکاڵی کاریان دەکرد بۆ فێربوونی پیشەی کشتوکاڵ لەو کەسانەی کە ئاشنای کشتوکاڵن، و تێکەڵبوونێک لە نێوان ئەم کەسانەدا هەبوو، و بەم شێوەیە کوردی وەکوو زمانی جووتیاران دەگوازرێتەوە بۆ دانیشتوانی ئەو ناوچانەی کە فێری پیشەی کشتوکاڵ بوون.
بەم شێوەیە زمانەکە لەگەڵ جووڵەی کشتوکاڵدا گوازراوەیه کە فێری کشتوکاڵ بوون و بوون بە جووتیاری نوێ بۆ دانیشتوانی ناوچەکانی دراوسێ، بۆیە گواستنەوەی زمانەکە لەگەڵ کشتوکاڵ بەم شێوەیە بەردەوام بوو و گەیشتە ئەوروپا و هیندستان و ناوچەکانی دیکەی قسەکەرانی ئێستای زمانە هیندۆئەوروپییەکان دوای نزیکەی ٣٥٠٠ ساڵ تا ٤٠٠٠ ساڵ.
- لە ئەنجامی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان و شەڕ و خراپی بارودۆخی کەشوهەوا و هۆکارەکانی تر، بەشێک لە دانیشتوانی کوردستان روویان لە ناوچەکانی دراوسێ یان دوور کردووە و کۆچیان کردووە، زانستە کشتوکاڵییەکان و زمانەکەیان لەگەڵ خۆیان بردووە و بووەتە زمانێکی باڵادەست لە ئەو ناوچانەی کە تێیدا نیشتەجێ بوون، کە لە ڕووی کولتووری و زمانەوانی و مەدەنییەوە زیاتر گەشەیان کردووە لە چاو دانیشتووان گەلانی ڕەسەنی ئەو ناوچانە، زمان و کولتوری پێشکەوتوویان زاڵ بوون بەسەر زمان و کولتوورە دواکەوتووەکانی ئەو گەلانەدا. لێكۆڵینەوە هاوچەرخەكان سەلماندوویانە كە بەشێك لە جووتیارانی كورد لە نزیكەی ٤۰۰۰ پێش زایین لە كوردستانەوە كۆچیان كردووە بۆ ئەوروپا و پیشەی كشتوكاڵیشیان لەوێ بڵاوكردۆتەوە و هەروەها زمانەكەیان گواستۆتەوە بۆ زێدی نوێیان، هەروەك لە توێژینەوەیەكدا هاتووە كە لە گۆڤاری زانستی (Nature Ecology and Evolution)دا بڵاوكراوەتەوە. کە تێیدا زانایان، بە پشکنینی ئەو دی ئێن ئەی کە لە پاشماوەی ئەو کەسانە دەرهێنراوە کە لە کوردستانەوە بۆ ئینگلتەرا کۆچیان کردووە، لە شوێنی شوێنەواریی “Stonehenge” کە دەکەوێتە باشووری ڕۆژئاوای ئینگلتەرا، کە باوباپیرانی گەلی کورد کە ئەم شوێنەوارەیان دروست کردووە، گەشتیان کردووە لە… ناوچەی باکووری کوردستان لە ڕۆژئاوا بەسەر دەریای ناوەڕاستدا پێش گەیشتن بە بەریتانیا.
- هاتووچۆی گروپی دانیشتوان لە ناوچە دراوسێکانەوە بۆ کوردستان بۆ فێربوونی کشتوکاڵ لە خەڵکی کوردستان و ژیان لەوێ و چێژ لە ژیانێکی لوکس لەوێ وەربگرن. لە ماوەی مانەوەیان لە کوردستاندا، شارەزا بوون لە زمانی خەڵکی کوردستان کە زمانێکی پێشکەوتوو بووە بەهۆی سەرهەڵدانی کشتوکاڵ و پیشەسازی و ئاژەڵداری تێیدا، بە بەراورد بە زمانەکانی گەلانی ناوچەکانی دیکە، و پاشان ڕوویان کردبێتە وڵاتی ڕەسەنی خۆیان یان وڵاتانی دیکە و هەم پیشەی کشتوکاڵی و هەم زمانی خەڵکی کوردستانیان بڵاو کردووەتەوە.
لێرەدا پرسیارێک دێتە ئاراوە، ئەویش ئەوەیە: بۆچی ئەو کەسانەی کە پێشتر ڕاویان دەکرد، زمانی دانیشتوانی جوتیارانیان بەدەستهێناوە نەک پێچەوانەکەی؟ بۆ وهڵامی ئهم پرسیاره دهڵێین زمان به شارستانیهتییهوه گرێدراوه، زمان لهگهڵ گهشهی شارستانییهتدا گهشه دهبێت و تا كۆمهڵگا گهشه دهبێت، زمان به وشه و ڕێساكانی گهشه دهبێت، وهك پێداویستییهكانی گهشهی شارستانیهتی له كشتوكاڵدا، پیشەسازی، بازرگانی و ئەوانی تر، پێویستیان بە دۆزینەوەی وشەی نوێ و پەرەپێدانی یاسای زمان هەیە بۆ ئەوەی بتوانن لەگەڵ گەشەسەندن و دەستکەوتەکانی پێشکەوتن لە بوارە جیاوازەکانی ژیاندا هاوسەنگ بن. بۆیە دەبینین زمانی دانیشتوانی ئەو ناوچانەی کە شارستانیەتیان تێدا سەرهەڵدەدات، دەوڵەمەندتر و گەشەسەندووترە لە ناوچە ناشارستانیەکان، بۆ نموونە زمانی دانیشتوانی ئەو ناوچانەی کە سەرچاوەی ئاویان تێدایە، کە یەکێکە لە… گرنگترین پێکهاتەکانی دامەزراندنی شارستانیەتەکان، گەشەسەندووترە لە زمانی دانیشتوانی ناوچە بیابانییەکان کە توخمەکانی شارستانیەتیان تێدا نییە. لە کوردستاندا کە کشتوکاڵ داهێنرا لەگەڵ سەرهەڵدانی کشتوکاڵدا زمان پەرەی سەند چونکە لەگەڵ کشتوکاڵدا مرۆڤ دەبوو ناوی بۆ شتە جۆراوجۆرە نوێیەکان بدۆزێتەوە کە لە ژیانیدا دەردەکەون، بۆ ئەوەی جیایان بکاتەوە لە نێوانیاندا، وەک بەرهەمی کشتوکاڵی، ڕووەک، دار، ناوماڵ ئاژەڵ، باڵندە، مێروو، ئامێری کشتوکاڵی، جۆرەکانی خاکی کشتوکاڵی، زیانبەخشە کشتوکاڵییەکان، و ئامرازەکان و کەرەستەی کۆنترۆڵکردنیان، کەرەستەی بیناسازی، کەلوپەلی نوێی داهێنەرانە لە ناوماڵ و چەندین شتی تر کە بوونەتە بەشێک لە ژیانی مرۆڤ. بۆ نموونە عەرەبەکان لە بیاباندا دەژیان، کە هیچ توخمێکی شارستانیەتیان نەبوو، بۆیە زمانەکەیان هەژار بوو و کاتێک وڵاتانی دیکەیان بە شارستانیەتەکانەوە داگیر دەکرد، وەک کوردستان، بەشێکی زۆر لە وشەسازی زمانەکانی ئەو… گەلانی ئەو وڵاتە شارستانیانە، بە زمانە پێشکەوتووەکان. هەر بۆیە دەبینین عەرەب سەدان وشەی کوردی دەهێننەوە کە مرۆڤ پێی وایە لە ئەنجامی زاڵبوونی عەرەب بەسەر لیڤەرەکانی دەسەڵات لەو وڵاتانە و نەبوونی قەوارەیەکی سیاسی کورد لە عەرەب وەریگرتووە. لە نێو ئەو وشە کوردیانەی کە عەرەبەکان هاتوون، بۆ نموونە: خۆر، ئاسمان، شۆڕش، شاخ، شیعر، فرەیی و وەرگیراوەکانی، سابوون، دەستوور، گشتی، باج، ئەندازەیی، مۆدێل، بێهەڵوێست، لە پێ، نامە، پۆست، سەربازی، قەڵەم ، دەفتەر، مێژوو، وەزیر، بەهەشت، دۆزەخ، سیرات، مزگەوت، گوڵق، دێز، دیوان، بایەدە، مۆم، ڕەشەبا، پرۆفیسۆر، پۆڵا، بابگوگ، سندوق، دۆڵاب، دۆڵاب، کاغەز، کارەبا، هونەر، خەندەق، چەقۆ، ڕشێنەر و سەدان وشەی تر.
سایتی (نێڤالی چۆری) کە دەکەوێتە کەناری ڕۆژهەڵاتی فورات لە ناوچەی ئورفا لە ناوچەی باکووری کوردستان، ڕەنگە یەکێک بێت لەو نیشتەجێبوونە مرۆییانەی کە زمانەکە لێیەوە گواستراوەتەوە بۆ گەلانی ئەو وڵاتانەی کە بە زمانەکانی هیندۆئەوروپی قسە دەکەن لە ئێستادا، وەک چۆن ئەم شوێنە شوێنێکی دێرینە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بەرد، بۆ هەزارەی دەیەم و نۆیەمی پێش زایین، واتە مرۆڤ لەم شوێنە نیشتەجێبوونی مرۆڤەدا نزیکەی ١١ هەزار و ١٢ هەزار ساڵ لەمەوبەر ژیاوە. لەم نیشتەجێبوونی مرۆڤەدا چەندین کەرەستە و کەلوپەلی بەرد دۆزرایەوە لەلایەن گەشتێکی ئەڵمانی لە زانکۆی هایدلبێرگ بە سەرۆکایەتی پرۆفیسۆر هارالد هاوپتمان، کە… - لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٩٨٣ بۆ ١٩٩١ی زایینیدا لەم شوێنەدا شوێنەوارە دێرینەکانی هەڵکەندووە. ئەرکەکە شوێنەواری نیشتەجێبوونی گرنگی مرۆڤی لەم شوێنەدا دۆزیەوە، لەوانە خانووی گەورە (٦ x ١٤ مەتر) کە لە بەرد دروستکراون و لەسەر یەک هێڵ دروستکراون، هەروەها دوو خانووی بازنەیی هەیە کە تیرەکەیان ١٢ مەترە، کە پاشماوەی ستوونەکان لێیەوە کە… هەڵگری سەقفەکە دەرکەوت. گرنگترینی ئەم خانووانە بریتین لە دوو خانوو کە بە دوو قۆناغی یەک لە دوای یەک دروست کراون، هەریەکەیان لە یەک ژووری چوارگۆشە پێکهاتووە کە لایەکی ٩ مەترە، دیوارەکانی لە بەردن و زەویەکەی بە لیمۆ بۆیاخ کراوە، لە ستوونە گەورەکانی بەرد، لە یەکێکیان پێکهاتووە پارچەیەک، یەکێکیان پەیکەرێکی مرۆڤی لەسەرە (دەستی مرۆڤ) کە بەرزییەکەی دوو مەتر بێت. لە ماڵەکەدا نەخشی بەردی گەورە دۆزرایەوە کە نوێنەرایەتی فۆرمەکانی مرۆڤ دەکات (سەر و سنگ)، شێوەی ئاژەڵ و بوونەوەری سەیر لەسەر یەک کەڵەکە کراون، هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ ئەوەی بیناکە ئەرکێکی ئایینی هەیە کە وایکردووە ببێتە کۆنترین پەرستگا ناسراوەکانی باکووری کوردستان .هەروەها لە ماڵەکەدا کۆمەڵێک کەللەسەری مرۆڤی جیاکراوە دۆزرایەوە، کەرەستەی بەردین هەیە، بە تایبەت سەری تیری گەورە و کەلوپەلی بەرد و چەندانی تر. ئەم شوێنەوارانە بە ڕوونی ئاماژەن بۆ ئەو پێشکەوتنە مەزنە شارستانییەی کە مرۆڤ لەو دەورە دێرینەدا لەو ناوچەیەدا بەدەستی هێناوە، و کێ ڕووی لە ناوچەکانی دیکە کردووە و کشتوکاڵ و زمانی لەگەڵ خۆیدا گواستۆتەوە.
13 توێژەری جیهانی لێكۆڵینەوەیەكیان ئەنجام داوە لەبارەی سەرچاوەی زمانە هیندۆئەورووپاییەكانەوه. هاووڵاتێتی توێژەرەكان و ژمارەیان ئەمانەن: 3 نیوزیلەندی، 1 بەلژیكی، 2 هۆڵەندی، 2 ئوسترالی، 4 ئەمریكايی، 1 بەریتانی، كە كاردەكەن لە ناوەندى توێژیین و بەشی زانستى ئەم بابەتانە: {كۆمپیوتەر، مایكرۆبایۆلۆژی و بەرگریی جەستەیی، زانستی زمانی سایكۆلۆژیی، مێشك (زانستی ناسینی مێشكیى و ڕەفتار)، سایكۆلۆژی، كولتور و مێژوو و زمان و زانست لەبارەی ئاسیا و ئۆقیانۆسی ئارام، زانستی زانیاریی تەندروستیی و زانیاریی بایۆلۆژی، ژینگەی مۆلیكیۆل و پێشكەوتن، فەلسەفە، زانستی بیركاریی بایۆلۆژی، زانستی ستاتستیكی بایۆلۆژی، زانستی ژێنێتیكی مرۆڤی، زانستی تێگەيشتن و پێشكەوتنی مرۆڤ}.
لەم توێژیینە، ئەم ناوەندە زانستانە و زانكۆیانە بەشداریان كردووە: زانكۆی ئۆكلاندی نیوزیلەندی، ناوەندی زانستى ڕێگای بەلژیكی، ناوەندی زانستى ماكس پلانكی هۆڵەندی بۆ زمانی سایكۆلۆژی، زانكۆی ڕادبۆدی هۆڵەندی، زانكۆی نەتەوایی ئوسترالی، كۆڵیژی پزیشكیی زانكۆی نیویۆركی ئەمریكايی، زانكۆی كالیفۆرنیای ئەمریكايی، زانكۆی ئۆكسفۆردی بەریتانی. توێژیینەكە بڵاوكراوەتەوە لە گۆڤاری زانستیی بەناوبانگی ئەمریكايی (Science)[1] لە ساڵی 2012 زایینی. ئەم گۆڤارە و گۆڤاری بەریتانی (Nature) بەناوبانگترین گۆڤاری زانستن لە جیهاندا. تەنیا توێژیینی ڕەسەن بڵاودەكەنەوە، واتا تەنیا بڵاوكردنەوەی دۆزینەوە بۆ یەكەم جار و داهێنانی نوێ.
لەم توێژیینە دوو بۆچوون تاقیكراونەوە وەك سەرچاوەی خێزانی زمانە هیندۆئەوروپاییەكان: بۆچوونی ئاسایی، كە دەڵێت ڕاسایەكانی پۆنتیك (كۆماری ئۆكرانیا) شوێنی پەیدابوونی زمانە هیندۆئەورووپاییەكان بووە پێش 6000 ساڵ. بۆچوونی دوەم دەڵێت زمانە هیندۆئەوروپاییەكان بڵاوبوونەتەوە لە ناوچەی ئەنادۆڵ (باكوری كوردستان) بۆ وڵاتانی ئەو گەلانە، كە ئێستا زمانیان هیندۆئەورووپاییە، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی كشتووكاڵ پێش 8000 تا 9500 ساڵ.
توێژەرەكان لە لێكۆڵینەوەكەیان، شێوازی لێكۆڵینەوەی پرۆسەی مێژووییان بەكارهێناوه، كە لەوانەیە بەرپرس بێت لە بەشكردنی جوگرافی ئێستای مرۆڤ. توێژيينەكه ئەنجام دراوه بە تەماشاكردنی بەشبوونی جوگرافی مرۆڤ بەپێی زانستی ژێنێتیكیى، بەتایبەت زانستی ژێنێتیكی خەڵكی، شان بە شان وشەی سەرەكی 103 زمانی هیندۆئەورووپايی كۆن و نوێ، بۆ دروستكردنی فۆرمێكی ڕوون بۆ بڵاوبوونەوەی خێزانى ئەم زمانانه و هەڵبژاردنی دوو بۆچوونە ناوبراوەكان.
لە ئەنجامدا، توێژەرەكان بەڕوونی بۆیان دەركەوت كه زمانە هیدوئەوروپاییەكان بڵاوبوونەتەوە لە باكوری كوردستانەوە (ئەنادۆڵ)، نەك لە ئۆكرانیای ئێستاوە. كاتی بڵاوبوونەوەكە و شوێنی ڕەگی زمانە هیدوئەوروپاییەكان زۆر ڕێكن لەگەڵ بڵاوبوونەوەی كشتوكاڵ لە باكوری كوردستانەوە، كە دەستیبێكردووە لە نێوان ساڵانی 6000 تا 7500 پێش زایین. ئەم ئەنجامە تیشك دەخاتە سەر ڕۆڵی مەزنی سەرئەنجامی لێكۆڵینەوەی جوگرافی بۆ بەشبوونی مرۆڤ بە ژێنێتیكیانە بۆ چارەسەركردنی ئەو ململانێیانە كە دەكرێن لەبارەی چەرخی پێش مێژووی مرۆڤایەتیی.
دۆزینەوەكانی شوێنەوارناسی ئەمریكایی پرۆفیسۆر (ڕۆبەرت جۆن بریدوود Robert John Braidwood) و ئەنجامی توێژیینە ناوبراوەكه، یەكدەگرنەوە. پرۆفیسۆر (بریدوود) دەبێژێت گواستنەوەی ژیانی ڕاوكردن بۆ ژیانی كشتوكاڵ لە سەر خاكی كوردستان لە نزیكەی ساڵی 6000 تا 10000 پێش زایین، ڕوویداوە. هەروەها ئەم زانایە درێژە بە قسەكانی دەدات و دەڵێت گەلی كورد لە پێش گەلەكانی ترەوە بووە لە پێشخستنی كشتوكاڵ و پیشەسازیی و لە پێش هەموو گەلانی دونیا ژیانی ناو ئەشكەوتی بەجێهێشتووە و خانوبەرە و پێداویستی ناوماڵی پێشكەوتوو دروستكردووە، و كشتوكاڵ و پێشخستنی بەروبووم (بەرهەمی دانەوێڵە) دۆزراونەتەوە لە كوردستان پێش نزیكەی (12) هەزار ساڵ، كە له كوردستانەوە ڕۆیشتوونه بۆ باشوری میزۆپۆتامیا و پاشان گەیشتوونەتە ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ و لەوێوە بۆ پەهناڤی ئاریایی، و ئەوە هەشتهەزار ساڵ دەبێت بڵاوبوونەتەوە لە باكوری ئەفریقیا و پاشان لە ئەورووپا و هیند. ئەمە ئەوە دەگەیەنێ كە كشتووكاڵی كوردستان پاش چوارهەزار ساڵ گەیشتۆتە ئەورووپا، واتا پێش نزيكەی هەشتهەزار ساڵ لەمەوبەر و ئەم كاتەیشە لەگەڵ ئەنجامی توێژیینەكە ڕێكە، واتا، لەگەڵ بڵاوبوونەوەى كشتوكاڵ، زمانە هیندۆئەورووپایەكان بڵاوبوونەتەوە بۆ ئەو گەلانە كە ئێستا بەم زمانانە دەدوێن. شوێنەوارناس (بریدوود) درێژە بە قسەكانی دەدات و دەڵێت: زۆر لەم بەرهەمە دانەوێڵانە كە دەیان بینین ئەمڕۆ، وەك گەنم و جۆ و گەنمەشامی، هەموویان لە كوردستان دۆزراونەتەوە. لە بارەی پێشەسازییەوە، ئەم زانا ئەمریكاییە دەڵێت: دەتوانین بڵێین شوێنەواری “چيانۆ” كە دەكەوێتە باكوری كوردستان، كۆنترین شاری پیشەسازییە لە جیهاندا، لەم شوێنە تا ئێستا مس تیایدا دەردەكرێت، هەروەها خشتی قوڕین تیایدا دۆزراوەتە، كە نووسینی لە سەر بووە لەبارەی گۆڕینەوەى بازرگانی. هەر لە شوێنەواری “چيانۆ”، پرۆفیسۆر (بریدوود) و تیمە ئەركیۆلۆژییەكەی، پارچە پەڕۆیەكیان دۆزێتەوە، كە كۆنترین پەڕۆیە لە جیهاندا، و دروستكراوە لە ساڵى 7000 پێش زایین.
ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوە ڕوونی هۆی ئەوە دەكاتەوە كە زیاتر لە (50%)ی وشەكانی زمانی ئینگلیزی وەرگیراوە لە زمانی باوباپیرانی كورد، واتا سۆمەرییەكان[2]، وەك زمانناسی بەریتانی پرۆفیسۆر (وادڵ Wadell) لە پێشەكی فەرهەنگەكەیدا ئاماژەی بۆ دەكات. ئەم فەرهەنگە دەیان ساڵ پێش ئەنجامدانی توێژیینەكە بڵاوكراوەتەوە. دەبینین، ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوە بەڕوونی پشتگیری دەكات لە سەرئەنجامی لێكۆڵینەوەكەی (وادڵ) لەبارەی وەرگرتنی زمانی ئینگلیزی زیاتر لە نیوەی وشەكانی لە زمانی سۆمەری.
دەركەوتنی ئەوە كە كوردستان، نیشتمانی زمانە هیندۆئەورووپایەكانه، شۆرشێكی مەزنە لە مێژووی كوردا و دەركەوتنی یەكەم شارستانیەتی مرۆڤایەتی كوردستان دەردەخات، و پیشانی دێڕینیەتیی گەلی كورد دەدات، و كه ڕۆڵ و تێكاركردنێكی سەرەكیی هەبووە لەسەر زمان و كولتووری گەلانی جیهان و یەكەم گەل بووە كە ئاگر و كشتوكاڵ و بەخیۆكردنی ئاژەڵ و پیشەسازیی و نووسینى، دۆزێتەوە و شارستانێتیی دروستكردووه.
كۆنترین ئاماژەی زانراو بۆ ناوی (ئەنادۆڵ) لەسەر تاڤلەی قوڕینی بزماری وڵاتی میزۆپۆتامیا كراوە، كە دەگەڕێنەوە بۆ چەرخی بابلى (2350 – 2150 پێش زاینیی) و ناوی ناسرابو بە (وڵاتی هیتییەكان) كە ئەوانیش لە باوباپیرانی كوردن. یەكەم ناوی تۆماركراو بۆ نیوەدوورگەی (ئەنادۆڵ)، كراوە لەلایەن یۆنانییەكانەوە بە ناوی (ئاسیا Ἀσία)[3] كە لەوانەیە ئەم ناویشە وەرگیرابێت لە ناوی (ئاسوا Assuwa) كە دەوڵەتێكی كۆنفیدرالی بووە، پێكهاتووە لە 22 وڵاتی كۆن لە ڕۆژئاوای ئەنادۆ ڵ پێش ساڵى 1400 پێش زاينيى.
سەرچاوە
- SCIENCE, VOL 337, 24 AUGUST 2012. pp. 957 – 960.
- Wadell, L. Austin. Sumer – Aryan Dictionary, London, 1927.
- Henry George Liddell, Robert Scott, Ἀσία, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
- بانگ آزادی - 12/08/2024
- دەنگی ئازادی - 12/08/2024
- دوبارەنەکردنەوەی هەڵەی باشوور - 12/08/2024