چگونه آب به دنبال صنعت چپاول می‌شود

تمرکز صنایع در مرکز فارس‌نشین و انتقال منابع از پیرامون: تحلیلی تاریخی–اقتصادی از استعمار داخلی و تبعیض ساختاری در ایران

نویسندہ: مھیم بلوچ (سرخوش)
تاریخ: ۳۰ آگوست ۲۰۲۵

مقدمه
سیاست صنعتی و آبی ایران در نیم‌قرن اخیر نه بر اساس مزیت‌های مکانی و اقتصادی، بلکه عمدتاً بر اساس ملاحظات امنیتی و مرکزگرایانه شکل گرفته است. این سیاست‌ها سبب تمرکز صنایع مادر و سنگین در استان‌های مرکزی فارس‌نشین (اصفهان، یزد، کرمان، تهران و قم) و همزمان انتقال سازمان‌یافته منابع از استان‌های پیرامونی ـ که محل زندگی ملت‌های غیر فارس چون عرب‌ها در الاحواز، بلوچ‌ها در بلوچستان، کردها در کردستان و ترک‌ها در آذربایجان هستند ـ به مرکز شده است. پیامد این روند، نابودی محیط‌زیست محلی، فقر و مهاجرت اجباری جوامع بومی، و تعمیق شکاف مرکز–پیرامون بوده است (Amirahmadi, 1986; Katouzian, 2003).

۱. ریشه‌های تاریخی تمرکز صنایع در مرکز
نخستین پروژه بزرگ در این مسیر، ذوب‌آهن اصفهان بود که در دهه‌ ۱۳۴۰ با همکاری شوروی آغاز شد. انتخاب اصفهان، شهری در فلات مرکزی، به‌جای سواحل جنوبی یا مناطق برخوردار از منابع آبی، یک تصمیم امنیتی و مرکزگرا بود (Clawson & Rubin, 2005). در ادامه، فولاد مبارکه در دهه ۱۳۷۰ به بزرگ‌ترین واحد تولید فولاد کشور تبدیل شد و خوشه‌ای از صنایع فولاد و خودرو در همان منطقه شکل گرفت.

۲. سازوکارهای انتقال آب و منابع
الف) کارون → اصفهان
طی دهه‌های اخیر، تونل‌های کوهرنگ ۱، ۲ و ۳ و نیز چشمه‌ لنگان، بخش قابل توجهی از آب سرشاخه‌های کارون و دز را به زاینده‌رود منتقل کرده‌اند. این انتقال‌ها، در خدمت کشاورزی و صنعت اصفهان بوده، در حالی که مردم عرب الاحواز با بی‌آبی، نابودی تالاب‌ها و بحران‌های معیشتی روبه‌رو شده‌اند (Madani, 2014; World Bank, 2017).

ب) مکران → اصفهان و کرمان
از سال ۱۳۹۹ به بعد، پروژه انتقال آب شیرین‌شده از خلیج فارس و دریای مکران(بلوچستان) آغاز شد. سه خط لوله عظیم در حال کشیدن است تا صدها میلیون مترمکعب آب را به صنایع مستقر در کرمان، یزد و اصفهان برساند. با وجود هزینه‌های نجومی از بودجه ملی، مردم بلوچ در سواحل مکران ـ از چابهار و کنارک تا جاسک ـ همچنان با بحران کم‌آبی و حتی شوری آب آشامیدنی مواجه‌اند (Sharifi, 2020).

ج) خلیل‌رود → شمال کرمان (مطالعه موردی)
چند سال پیش مسیر خلیل‌رود در جنوب کرمان ـ بخشی از بلوچستان تاریخی ـ تغییر داده شد تا آب به مناطق شمالی استان منتقل گردد. نتیجه، محرومیت حدود ۲۰۰ هزار نفر بلوچ‌تبار بود که زندگی آنان به کشاورزی وابسته به این رودخانه گره خورده بود. در اثر این اقدام، تالاب تاریخی جازموریان نیز خشک شد؛ تالابی که زیستگاه پرندگان مهاجر از سیبری و آسیای میانه بود (Shahbazi & Hosseini, 2019).

د) انتقال‌های درون فلات (زاینده‌رود → یزد)
آب زاینده‌رود نیز در دو دهه اخیر به یزد منتقل شد، اقدامی که خود به منبعی از تنش‌های اجتماعی میان دو استان بدل شده است (Karami & Hayati, 2017).

۳. پیامدهای زیست‌محیطی، اجتماعی و ملی
• خشک‌شدن تالاب‌ها: گاوخونی در مرکز، هورالعظیم و شادگان در الاحواز، و جازموریان در بلوچستان (Amini, 2016).
• نابودی معیشت محلی: کشاورزان عرب و بلوچ از دسترسی به آب محروم شده و ناگزیر به مهاجرت یا تغییر شغل شده‌اند.
• تشدید شکاف ملی–منطقه‌ای: منابع آب و انرژی از سرزمین ملت‌های غیر فارس استخراج می‌شود، اما صنایع و درآمدها به مرکز فارس‌نشین تعلق دارد.
• اعتراض‌های اجتماعی: از کشاورزان شرق اصفهان تا مردم عرب و بلوچ، همگی بارها علیه این سیاست‌ها دست به اعتراض زده‌اند (BBC Persian, 2021).

۴. منطق سیاسی پشت سیاست‌ها
• دکترین امنیت–توسعه: در استان‌های مرزی، توسعه به دلیل نگرانی‌های امنیتی و ترس از جدائی قربانی می‌شود (Ehteshami, 1995).
• مرکزگرایی مالی و اداری: بودجه‌های کلان در اختیار استان‌های مرکزی قرار می‌گیرد.
• نادیده‌گرفتن آمایش سرزمین: به‌جای استقرار صنایع آب‌بر در کنار منابع، آب به دنبال صنعت کشیده می‌شود (Farhadi, 2018).

۵. جمع‌بندی
الگوی تمرکز صنایع در مرکز فارس‌نشین و انتقال منابع از پیرامون، صرفاً یک خطای اقتصادی یا زیست‌محیطی نیست، بلکه شکلی از استعمار داخلی و تبعیض ساختاری است (Hechter, 1975).
• عرب‌ها در الاحواز هزینه انتقال آب کارون به اصفهان را می‌پردازند.
• بلوچ‌ها در بلوچستان با بحران بی‌آبی و نابودی جازموریان و ھامون و تخریب اکوسیستم دریا و خشکی شان مواجه‌اند، در حالی که آب دریای مکران و رودخانه‌های محلی به سوی صنایع فارس‌نشین هدایت می‌شود.
• کوردها، ترک‌ها و دیگر ملت‌های غیر فارس نیز با الگوی مشابه محرومیت ساختاری دست به‌گریبانند.

۶. مسیر اصلاح
1. توقف صدور مجوز صنایع آب‌بر در فلات مرکزی.
2. انتقال تدریجی صنایع فولاد، پتروشیمی و معدنی به سواحل (چابهار، کنارک، بندرعباس، ماهشهر).
3. حق تعیین سرنوشت تا سرحد جدائی و تشکیل حاکمیت ھای ملی یا حداقل اجرای فدرالیسم یا کنفدرالیسم ملی-مالی در صورت رضایت ملت ھا در ماندن در جغرافیای فعلی ایران برای بهره‌مندی مستقیم ایالت ھا و سرزمینھای ملل غیر فارس از منابع خویش۰
4. احیای حقابه‌های محیط‌زیستی و کشاورزی در استان‌های محروم.
5. الزام قانونی به تبعیت از «آمایش سرزمین» و انتشار عمومی تراز آبی هر پروژه.

سخن پایانی
سیاست‌های کنونی در ایران، با انتقال سیستماتیک آب و منابع از پیرامون به مرکز فارس‌نشین، نه تنها ناپایداری زیست‌محیطی ایجاد کرده‌اند، بلکه مصداق آشکار تبعیض ملی و استعمار داخلی علیه ملت‌های غیر فارس هستند. تنها با تمرکززدایی صنعتی، استقرار صنایع آب‌بر در کنار منابع واقعی، و به‌رسمیت‌شناختن حقوق اقتصادی–سیاسی استان‌های پیرامونی است که می‌توان به توسعه‌ای پایدار و عادلانه دست یافت.

منابع

‏ • Amirahmadi, H. (1986). The Political Economy of Iran under the Qajars. I.B. Tauris.
‏ • Amini, A. (2016). Water crisis and environmental degradation in Iran. Environmental Hazards, 15(3), 245–260.
‏ • BBC Persian. (2021). Protests over water shortages in Iran. Retrieved from https://www.bbc.com/persian
‏ • Clawson, P., & Rubin, M. (2005). Eternal Iran: Continuity and Chaos. Palgrave Macmillan.
‏ • Ehteshami, A. (1995). After Khomeini: The Iranian Second Republic. Routledge.
‏ • Farhadi, R. (2018). National development plans and spatial inequalities in Iran. Iranian Journal of Regional Studies, 7(2), 33–59.
‏ • Hechter, M. (1975). Internal Colonialism: The Celtic Fringe in British National Development. University of California Press.
‏ • Karami, E., & Hayati, D. (2017). Rural water management in Iran: Social tensions and governance. Water Policy, 19(3), 503–520.
‏ • Katouzian, H. (2003). Iranian History and Politics: The Dialectic of State and Society. Routledge.
‏ • Madani, K. (2014). Water management in Iran: What is causing the looming crisis? Journal of Environmental Studies and Sciences, 4(4), 315–328.
‏ • Shahbazi, M., & Hosseini, S. (2019). Environmental degradation of Jazmorian wetland. Iranian Journal of Natural Resources, 72(1), 55–68.
‏ • Sharifi, A. (2020). Large-scale water transfer projects in Iran: Challenges and consequences. Water International, 45(7-8), 745–760.
‏ • World Bank. (2017). Iran Economic Monitor: Oil-driven recovery. Washington, DC.

لینک‌ها
• برنامہ و اساسنامہ حزب بلوچستان راجی تپاکی:
‏https://t.me/Partybns/1402
• صفحہ اینترنتی حزب بلوچستان راجی تپاکی:
‏www.partybns.org
• کانال تلگرام حزب بلوچستان راجی تپاکی:
‏t.me/partybns
• اینستاگرام حزب بلوچستان راجی تپاکی:
‏instagram.com/partybns.official
• صفحہ تلگرام سھاب (سازمان هماهنگ‌کننده اعتراضات بلوچستان):
‏https://t.me/SahabBalochistan
• خبرگزاری رصد بلوچستان:
‏https://t.me/rasadbalochistan
• کمپین حقوق بشر بلوچستان – برای عدالت و برابری:
‏https://bhrcampaign.com/