دوره چهارم جنگ شهرها علیه ایران نویسنده |
یدالله ایزدی |
چکیده |
دامنهی درگیری نظامی ایران و عراق در چهار دوره از 8 سال جنگ تحمیلی، با بمبباران و پرتاب موشک به درون شهرها کشیده شد و تلفات انسانی و خسارات قابل توجهی به بار آورد. در سال پایانی جنگ چهارمین و آخرین دورهی این حملات با حملهی هوایی به پالایشگاه تهران آغاز شد و پس از آن برای اولین بار چند شهر کشور از جمله تهران مورد اصابت موشکهای دور بُرد عراق قرار گرفت و به بسیاری از شهرها نیز حملات هوایی شد. در حالی که مذاکرهی جمهوری اسلامی با دبیر کل سازمان ملل برای انجام اصلاحاتی در ترتیب بندهای قطعنامهی598، روند طبیعی و منطقی خود را طی میکرد، عراق همسو با فشارهای سیاسی فزایندهی قدرتهای جهانی به ایران برای قبولاندن بدون قید و شرط قطعنامه 598، حمله به شهرهای ایران را آغاز کرد. ناتوانی در مقابله با رزمندگان در جبهههای جنگ، جلب توجه مجدد قدرتهای بزرگ و مجامع جهانی به جنگ ایران و عراق و ابراز ناخرسندی از کندی روند مذاکرات صلح از جمله اهدافی است که از سوی محافل سیاسی و رسانهای بینالمللی در توجیه این اقدام رژیم حاکم بر عراق در بمبباران شهرها و پرتاب موشک عنوان شده است. آنچه پیش روست فشردهای از حوادث مربوط به چهارمین دوره از جنگ شهرها، انگیزههای عراق از انجام آن، مواضع امریکا، شوروی و سایر کشورهای غربی و منطقهای و همچنین مقاومت مردم در برابر حملات عراق و پافشاری جمهوری اسلامی بر مواضع اصولی خود در مذاکرات صلح با دبیر کل سازمان ملل است. حوادثی که عراق را تا آستانهی عملی کردن “تهدید حملهی شیمیایی” به شهرهای بزرگ ایران پیش برد |
عنوان مقاله [English] |
4th Round of War of the Cities |
نویسندگان [English] |
Yaddollah Izadi |
چکیده [English] |
The extension of the military conflict of Iran and Iraq was directed to the bombing and firing missiles against the cities in four rounds during the eight-year imposed war and conflicted a heavy casualties and damages. In the final year of the war, the fourth and the last round of these attacks began with an air attack against Tehran Refinery and then some of the Iranian cities including the capital, Tehran, were targeted with the Iraqi long range missiles for the first time and several other cities were attacked be the air as well. While the discussions between the Islamic of Iran and the UN secretary-general were continuing in a rational and natural process to improve the arrangement of certain paragraphs of Resolution 598, Iraq attacked the Iranian cities in direction with the increasing political pressures of the major powers coordination against Iran to force the Iranian to accept the Resolution unconditionally. The Iraqi failure to encounter the Iranian combatants in the battlefields, regaining the major power and the international communities towards the Iran-Iraq War and showing her resentment from the slowness of peace negociations process were amongst the other objectives that have been for this Iraqi action by the international political and mass circles. This article is an abridged description of the events in the fpurth round of the “War of the Cities”, the Iraqi regime motivations for these attacks, the US and the Soveiet as well as the other western and regional states positions, and the Iranian people resistance against the Iraqi attacks and the Islamic Republic insistence on her principle positions during the discussions with the UN secretary-general; the events which drove the Iraqi regime to ap proach to actualize the threat of a “chemical attack” against the Iranian major cities. |
اصل مقاله |
چکیده دامنهی درگیری نظامی ایران و عراق در چهار دوره از 8 سال جنگ تحمیلی، با بمبباران و پرتاب موشک به درون شهرها کشیده شد و تلفات انسانی و خسارات قابل توجهی به بار آورد. در سال پایانی جنگ چهارمین و آخرین دورهی این حملات با حملهی هوایی به پالایشگاه تهران آغاز شد و پس از آن برای اولین بار چند شهر کشور از جمله تهران مورد اصابت موشکهای دور بُرد عراق قرار گرفت و به بسیاری از شهرها نیز حملات هوایی شد. در حالی که مذاکرهی جمهوری اسلامی با دبیر کل سازمان ملل برای انجام اصلاحاتی در ترتیب بندهای قطعنامهی598، روند طبیعی و منطقی خود را طی میکرد، عراق همسو با فشارهای سیاسی فزایندهی قدرتهای جهانی به ایران برای قبولاندن بدون قید و شرط قطعنامه 598، حمله به شهرهای ایران را آغاز کرد. ناتوانی در مقابله با رزمندگان در جبهههای جنگ، جلب توجه مجدد قدرتهای بزرگ و مجامع جهانی به جنگ ایران و عراق و ابراز ناخرسندی از کندی روند مذاکرات صلح از جمله اهدافی است که از سوی محافل سیاسی و رسانهای بینالمللی در توجیه این اقدام رژیم حاکم بر عراق در بمبباران شهرها و پرتاب موشک عنوان شده است. آنچه پیش روست فشردهای از حوادث مربوط به چهارمین دوره از جنگ شهرها، انگیزههای عراق از انجام آن، مواضع امریکا، شوروی و سایر کشورهای غربی و منطقهای و همچنین مقاومت مردم در برابر حملات عراق و پافشاری جمهوری اسلامی بر مواضع اصولی خود در مذاکرات صلح با دبیر کل سازمان ملل است. حوادثی که عراق را تا آستانهی عملی کردن “تهدید حملهی شیمیایی” به شهرهای بزرگ ایران پیش برد. مقدمه چهارمین دوره از حملات گستردهی موشکی و هوایی عراق به شهرها، روستاها و سایر مراکز جمعیتی ایران و از سوی دیگر اقدامات تلافیجویانه جمهوری اسلامی در حمله به مراکز نظامی و صنعتی و اقتصادی عراق که به جنگ شهرها موسوم شده است، از روز شنبه 8 اسفند1366 با حملهی عراق به پالایشگاه تهران و سپس حملهی موشکی به تهران در روز 10 اسفند آغاز شد و تا پایان فروردین 1367 ادامه یافت. در این دوره که 53 روز به طول انجامید برای اولین بار تهران و شهرهای قم، اصفهان، تبریز، کرج و شیراز مورد حملهی موشکی عراق قرار گرفتند. عراق در این دوره جمعاً 189فروند موشک به شهرهای ایران شلیک کرد و علاوه بر آن به طور متوسط هر روز 12 شهر و تعدادی از روستاهای ایران مورد حملهی هواپیماهای دشمن قرار گرفتند. این حملات حداقل 1746 نفر شهید و 8183 نفر مجروح بر جا گذاشت و خسارات فراوانی به بار آورد.* در این 53 روز، حملات عراق به شهرهای ایران در 3 نوبت متوقف شد که در دو نوبت آن با پاسخ مثبت ایران مواجه شد. در اولین بار پس از 12 روز از آغاز حملات، به دست نیامدن نتیجهی مناسب، سبب شد عراق حمله به شهرهای ایران را متوقف کند. در اولین بار به دلیل” سفر تورگوت اوزال”، نخست وزیر ترکیه، به بغداد این حملات به مدت 3 روز (از روز جمعه 12 تا یکشنبه 14 فروردین 1367) متوقف شد.در دفعهی سوم رژیم عراق به بهانهی برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی به مدت 3روز (از ساعت 7 صبح روز 19 تا 21 فروردین1367) حملات خود را متوقف کرد. پس از افزایش فشارهای جهانی علیه عراق به خاطر بمبباران شیمیایی حلبچه و برخی مناطق مرزی ایران، رژیم بغداد تهدید کرد به شهرهای بزرگ ایران از جمله تهران با موشکهای شیمیایی حمله خواهد نمود. تهدید عراق باعث بسیج عمومی برای مقابله با حملات شیمیایی احتمالی شد. تشکیل ستاد مقابله با حملات شیمیایی احتمالی عراق در استانهای در معرض حمله، بسیج و توزیع مقادیر زیادی امکانات پدافند شیمیایی در این استانها، برگزاری مانور مقابله با حملات شیمیایی در شهرهای مختلف کشور، دادن اطلاعات عمومی دربارهی نحوهی مقابله با این گونه حملات به مردم از طریق وسایل ارتباط جمعی و اختصاص یافتن ساختمان مستحکم دولتی به عنوان پناهگاه عمومی از سوی دولت از جمله تدابیر مسئولین در این دوره برای مقابله با شرایط ایجاد شده در جنگ شهرها بود. تعطیلی زودتر از موعد مقرر ادارات، مدارس و دانشگاهها در اواخر سال 1367، موجب خلوت شدن شهرها و مهاجرت بسیاری از مردم شهرهای بزرگ در معرض حمله از جمله تهران به شهرهای شمالی و برخی نقاط امن کشور شده و این مسأله چهره بسیاری از شهرها را تحت تأثیر جنگ شهرها قرار داد. پس از اتمام تعطیلات نوروز به دلیل تداوم حملات عراق به شهرها تعطیلی مدارس ادامه یافت و آموزش دانشآموزان از طریق رادیو و تلویزیون و ادامهی تحصیل آنان در سایر مناطق امن کشور انجام شد. اصابت اولین موشکها به تهران، اصفهان و قم اعتراضاتی را در محافل سیاسی، رسانهای و مردمی داخل کشور علیه شوروی برانگیخت. تعدادی از مردم و دانشجویان در مقابل سفارت و کنسولگری شوروی در تهران و اصفهان تجمع نموده و به سیاست شوروی در جنگ اعتراض کردند. در پی وقوع این اعتراضات، برخی مقامات شوروی دادن موشکهای قویتر به عراق را تکذیب کردند. در حالی که شوروی خواستار قطع فوری جنگ شهرها و تشکیل جلسهی شورای امنیت در اینباره شد و در تبلیغات رسانهای، خود را مخالف ادامهی جنگ شهرها نشان میداد، امریکا رضایت خود را از این روند به انحاء مختلف بروز میداد و بسیاری از کشورهای غربی نیز از موضع امریکا حمایت و پیروی کرده و موضوع جنگ شهرها را دارای ارتباط مستقیم با جنگ کرده و عنوان کرده و در موضعگیریهای رسمی خود معتقد بودند پذیرش بدون قید و شرط قطعنامهی 598 از سوی جمهوری اسلامی جنگ شهرها را نیز پایان خواهد داد. از سوی دیگر حملات موشکی و هوایی عراق به شهرها از سوی مسئولین به منزلهی فشار عراق به جمهوری اسلامی ایران برای پذیرش قطعنامهی 598 و در نتیجه نادیده گرفتن حقوق اولیهی ایران تلقی میشد. لذا بر ضرورت رعایت حقوق اساسی ایران بر مواضع اصولی خود یعنی آغاز روند تحقیق دربارهی معرفی و محاکمه متجاوز همزمان با پذیرش قطعنامه پای میفشردند. بازتاب رسانهای این دوره از جنگ شهرها بسیار وسیع بود و اغلب خبرگزاریها و نشریات بینالمللی و منطقهای اخبار آن را به طور گسترده پوشش میدادند. بسیاری از این رسانهها در گزارشهای خود در اینباره که از بین ایران و عراق کدام یک خواهان ادامهی جنگ شهرها است، معترف بودند که ایران همچنان مصمم است که راه پیروزی کامل را در جبهه پیگیری کند، در حالی که عراق قصد دارد که فشار بر اقتصاد ایران را مداومت بخشد تا همزمان با فشارهای سیاسی قدرتهای بزرگ جهانی، ایران را وادار به پذیرش قطعنامهی 598، براساس ترتیب بندهای آن نماید. چهارمین دوره از حملات موشکی و هوایی عراق به شهرها و روستاهای ایران و حملات تلافیجویانه و بازدارنده ایران به اهداف اقتصادی و نظامی عراق که به جنگ شهرها موسوم شده است، با حملهی هواپیماهای عراقی به پالایشگاه تهران در روز شنبه 8 اسفند 1366 و سپس حملهی موشک به پایتخت در روز دوشنبه10 اسفند1366 آغاز شد و تا پایان فروردین 1367 ادامه یافت.* در این دوره53 روزه برای اولین بار تهران و چندین شهر دیگر مورد اصابت موشک قرار گرفتند و جمعاً189 موشک به شهرهای تهران 134موشک، اصفهان 23موشک، قم 17موشک، تبریز 8 موشک، کرج 4موشک و شیراز 3موشک پرتاب شد** و حداقل 52 شهر، بخش و روستای کشور در 223 نوبت توسط هواپیماهای رژیم عراق بمبباران شد. در حملات عراق بالغ بر 1746نفر شهید و 8183 نفر مجروح شدند و خسارات مالی فراوانی بر جای ماند.*** در جریان اولین حملهی موشکی عراق، 3 نقطه پایتخت از جمله بیمارستان و زایشگاه عیوضزاده در خیابان شیخهادی در جنوب خیابان جمهوری اسلامی مورد اصابت قرار گرفت و منجر به شهادت 5 نفر و مجروح شدن 50 نفر از جمله تعدادی از بیماران و چند نوزاد شد.**** در ابتدا تصور میشد که هواپیماهای عراقی به تهران حمله کردهاند، اما پس از ساعتی مشخص شد که حملات، موشکی بوده است. حملات موشکی در دو هفته اول در دو هفتهی اول، حملات عراق به صورت روزانه ادامه داشت. عراق در طی 14 روز (از 8 تا 21 اسفند1366) جمعاً 60 موشک شامل 49 موشک به تهران، 8 موشک به قم و 3 موشک به اصفهان پرتاب کرد. اصابت موشک به این سه شهر در تاریخ جنگ سابقه نداشت.[1] در این مدت علاوه بر حملات موشکی، نیروی هوایی ارتش عراق در ابعاد وسیعی، بسیاری از شهرها و روستاهای کشور را بمبباران کرده و برخی مناطق مرزی کشور را نیز هدف گلولهی توپخانه قرار داد. در این دو هفته بالغ بر 36 شهر و روستا هدف قرار گرفتند. حداقل 299 نفر شهید و 1785 نفر نیز مجروح شدند و خسارات مالی فراوانی نیز بر جای ماند. علاوه بر اصابت موشک به تهران، قم و اصفهان که برای اولین انجام میشد برخی شهرها و روستاها از جمله شهر تویسرکان، بخش آرا از توابع کاشان، فریدن و داران از توابع اصفهان، 6 روستا از توابع رشت، شهرکرد و یکی از روستاهای بروجرد نیز برای اولین بار هدف حملات هوایی عراق قرار گرفتند.[2] در پاسخ به حملات موشکی و هوایی عراق، ایران نیز در عملیات مقابله به مثل اقدام به شلیک موشک به برخی مناطق نظامی و صنعتی پایتخت عراق کرد. تا پایان هفتهی دوم جنگ شهرها، موشکهای شلیک شده ایران به نسبت عراق تقریباً نسبت 1 در برابر3 بود.[3] آتشبس اول در یازدهمین روز جنگ شهرها رژیم عراق ساعت 13:30 روز 20 اسفند 1366 با تعیین شروطی آتشبس یکطرفهای را اعلام کرد.[4] از جملهی شروط عراق، محفوظ بودن حق آخرین شلیک برای عراق و عدم انجام عملیات زمینی و توپخانهای توسط ایران در جبههها بود. رژیم بغداد با این ادعا که ایران آغازگر جنگ شهرها بوده است. اعلام کرد که آخرین شلیک بایستی توسط این کشور انجام شود. عراق ساعت 4 بعدازظهر روز جمعه (21 اسفند 1366) را به عنوان شروع آتشبس اعلام کرد و پس از آن تنها در روز آخر یعنی 21 اسفند 1366، 12 موشک به تهران و 3موشک به قم پرتاب کرد. بلافاصله پس از انتشار خبر متوقف کردن ادامهی جنگ شهرها از سوی عراق، جمهوری اسلامی اعلام کرد که به محض قطع حملات عراق به مناطق غیر نظامی ایران حملات مقابله به مثل خود را فوراً و بدون قید و شرط متوقف خواهد کرد. به گزارش رادیو بی.بی.سی از مقر سازمان ملل متحد: “آقای محلاتی، نماینده ایران در سازمان ملل متحد گفت که به دبیر کل سازمان ملل و رئیس سازمان ملل و رئیس شورای امنیت اطلاع داده که ایران پیشنهاد کرده، اگر عراق حمله به شهرهای ایران را متوقف کند، ایران نیز فوراً و بدون قید و شرط به حملاتش به شهرهای عراق پایان خواهد داد. آقای محلاتی اضافه کرد که او اگر حملات عراق ادامه پیدا کند ایران نیز تلافی خواهد کرد، زیرا تلافی تنها ابزاری است که در اختیار دارد. به نظر میرسد نمایندهی ایران به پیشنهاد آتشبس عراق اعتماد زیادی ندارد، زیرا او گفته است که عراق برای فرار از فشار بینالمللی دست به این حرکت زده است. آقای محلاتی گفت: “عراق با افزودن شرایط مسخره، پیشنهادات را پیچیده کرده است تا از تمام شدن جنگ شهرها جلوگیری کند.”[5] هر چند شروط عراق با واکنش منفی برخی مقامات سیاسی ایران روبهرو شد و نمایندهی ایران در سازمان ملل این شرط عراق را کاملاً مسخره خواند، اما نخستوزیر جمهوری اسلامی اعلام کرد که اگر عراق به تهاجم خود به مناطق مسکونی ایران خاتمه دهد، ایران نیز حملات خود را از ساعت 17 به وقت تهران، خاتمه خواهد داد.[6] ساعاتی بعد نیز کمال خرازی، سرپرست ستاد تبلیغات جنگ، در مصاحبه با رادیو بی.بی.سی اعلام کرد: “آنها جنگ علیه شهرهای ما را آغاز کردهاند و هر زمان که آنها دست از حمله بردارند ما نیز بلافاصله از حمله خودداری خواهیم کرد. این موضع اصولی ماست.*[7] آقای هاشمی رفسنجانی نیز در نماز جمعهی روز20 اسفند گفت: “ایران درصدد گسترش جنگ شهرها نیست و پاسخ نهایی خود به موشکهای عراقی را با عملیات در جبههها، در مرزها و در داخل خاک عراق خواهد داد.”[8] دلایل اعلام آتشبس اول عراق پس از اعلام آتشبس از سوی عراق، گمانهزنیها دربارهی دلایل این پیشنهاد عراق نیز مورد توجه محافل سیاسی و رسانهای قرار گرفت. رژیم عراق که از ابتدا توقف حمله به شهرهای ایران به ویژه تهران را منوط به پذیرش بدون قید و شرط قطعنامه 598 از سوی ایران کرده، چرا به این امر تن داده بود؟ به نظر میرسید رژیم عراق که در طی دو هفته حملات پیوستهی موشکی و هوایی به شهرهای ایران به نتیجه دلخواه خود دست نیافته، اینک تحت فشار زیادی است و از سوی دیگر در حال از دست دادن موقعیت خود در سازمان ملل نیز میباشد. لذا برای رهایی از این وضعیت، پیشنهاد آتشبس را مطرح کرده است. به گفتهی بعضی منابع دیپلماتیک، شوروی برای تشکیل جلسهی فوری شورای امنیت احتمالاً بر مقامات عراق تأثیر گذاشته است. آنها میترسند که بعضی از کشورها درخواست خود را برای تحریم تسلیحاتی [هر] دو کشور [ایران و عراق] از سر گیرند.[9] به گزارش رادیو امریکا محمد جعفر محلاتی، جانشین نمایندگی ایران در سازمان ملل، در اینباره گفت: “منابع نزدیک به دبیرکل و همچنین بسیاری از دیپلماتهای غربی به ما گفتند که امریکا، فرانسه، انگلستان و حتی کشورهای نزدیک به عراق هشدار دادهاند که از ادامهی حملات خودداری کند.” همچنین گفته شده که مسکو نیز به دولت بغداد گفته است که اگر حملات علیه شهرها ادامه یابد، خطر تحریم اسلحه علیه هر دو طرف متخاصم و دیگر نه تنها جمهوری اسلامی ایران، وجود دارد.[10] رادیو بی.بی.سی هم دربارهی عقبنشینی عراق از مواضع اولیهاش در آغاز کردن جنگ شهرها گفت: “یکی از انگیزههای عراق در دور جاری جنگ شهرها، جلب توجه مجدد افکار عمومی جهان نسبت به تحولات جنگ خلیج بود که مسلماً به این هدف دست یافت. اما این امر در ظاهر، موجب پدیدار شدن توافقی در تحریم تسلیحاتی علیه ایران که عراق آشکارا در پی آن بود، نشده است.”[11] یکی از کارشناسان سیاسی غربی نیز در گفتوگو با بخش انگلیسی رادیو استرالیا دلیل عراق از این اقدام را اینگونه عنوان کرد: “عراقیها از این امر آگاهی دارند که ادامه این وضع ممکن است برای خود آنها نیز خطرناک باشد و آنها موقعیت خود را در سازمان ملل از دست بدهند و ممکن است که در آنجا اقدامات و کوششهای انجام شده برای توقف تسلیحاتی ایران بدون نتیجه بماند. اخیراً نیز با قطعنامهی آتشبس سازمان ملل موافقت نموده است و من تصور میکنم که عراقیها پیامهایی را دریافت داشتهاند که اینگونه اقدامات موجب اخلال در مراحل سیاسی شده و اگر آنها مایل به پیشرفت بیشتری در این امر میباشند باید از این حملات دست بردارند.”[12] در همین حال نخستوزیر ترکیه بلافاصله پس از اعلام پیشنهاد عراق در مصاحبهای اعلام کرد که عراق و ایران به درخواست قبلی ترکیه برای پایان دادن به جنگ شهرها پاسخ مثبت دادهاند و تصمیم عراق برای توقف حملات به شهرهای ایران از سوی سفیر عراق در آنکارا به اطلاع مقامات ترکیه رسیده است.[13] آغاز دوبارهی جنگ شهرها پس از عملیات والفجر10 تنها 48 ساعت پس از توقف جنگ شهرها (از ساعت16:30 روز جمعه 21 اسفند1366) با شروع عملیات والفجر10 در منطقهی عمومی حلبچه در استان سلیمانیه، رژیم عراق ساعت 12:48 روز 23/12/1366 با شلیک یک موشک به تهران و حملهی هوایی به چند منطقهی مسکونی استان کُردستان حمله به شهرها را مجدداً آغاز کرد. در حملات این روز 17 نفر از مردم شهید و 66 نفر هم شهید شدند.[14] اقدام عراق با عکسالعمل ایران مواجه شد و یگان موشکی سپاه پاسداران در ساعت ……….. روز …………… موشکی را به سمت بغداد شلیک کرد. این بخش از جنگ شهرها تا 11 فروردین 1367 ادامه یافت. در این 19روز موشک به شهرهای ایران شلیک شد و ……..نفر شهید و ……..مجروح شدند و خسارات مالی فراوانی نیز به بار آمد. ایران نیز متقابلاً موشک به اهداف نظامی و اقتصادی عراق پرتاب کرد. بیشترین تلفات مربوط به روزهای 25 و26 اسفند ماه است. در حملات این دو روز حداقل 355 نفر شهید و 1399 نفر مجروح شدند. دومین آتشبس غیررسمی به مدت 3 روز از 11 تا 14 فروردین 1367 به بهانهی سفر نخستوزیر ترکیه به بغداد اجرا شد. در خبری که توسط خبرگزاری عراق مخابره شد یک سخنگوی رژیم عراق اعلام کرد که برای احترام به سنت مهماننوازی و به خاطر دیداری که “تورگوت اوزال”، نخستوزیر ترکیه، از عراق خواهد داشت، ما از نیمه شب پنجشنبه [11فروردین1367] تا 6 ساعت پس از پایان دیدار وی از عراق جنگ شهرها را قطع خواهیم کرد.[15] خبرگزاری نیمه رسمی آناتولی به نقل از رضا باقری، سخنگوی سفارت ایران، گفت که در صورتی که عراق جنگ شهرها را متوقف کند، ایران خود به خود به این حملات پایان خواهد داد.[16] ساعاتی پس از اعلام خبر آتشبس موقت، عراق2 موشک به اصفهان و یک موشک به قم شلیک کرد.* ایران نیز به تلافی حملات عراق، 2 موشک به سوی شهر کرکوک پرتاب کرد.[17] شدیدترین حملات موشکی عراق مربوط به 18اسفند 1367 است. در این روز عراق 11 موشک به شهرهای تهران 4موشک، اصفهان 3 موشک، قم 1 موشک، کرج 2 موشک و تبریز 1موشک شلیک کرد و همزمان هواپیماهای عراقی به 9 شهر کشور حمله کردند. تنها در این روز 176 نفر شهید و 710 نفر مجروح شدند. پرتلفاتترین روزهای حملات عراق به شهرها نیز مربوط به روزهای 25 و 27 اسفند 1366 است. در حملات این دو روز 355 نفر شهید و 1399 نفر مجروح شدند. ادامهی جنگ شهرها (حمله به شهرها) و برای سومین بار توسط رژیم عراق به بهانهی برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی متوقف شد. لطیف نضیف جاسم، وزیر فرهنگ و اطلاعات عراق، درباره دلیل قطع حمله به شهرهای ایران گفت؛ “ما جمعه (19 فروردین 1367) از صبح تا شب از زدن شهرهای ایران خودداری ورزیدیم تا به مردم ایران فرصتی اعطا کنیم که بدون ترس و دلهره به کاندیداهای مجلس شورا رأی بدهند و این مسأله سبب تصمیم خیرخواهانهی مجلس در راه برقراری صلح بین دو کشور شود”.[18] خبرگزاری عراقی “خلیج” نیز با اعلام قطع حملات هوایی و موشکی به شهرهای ایران به علت برگزاری انتخابات مجلس به نقل از یک مقام مسئول عراقی اعلام کرد: “عراق آرزومند است که تشکیل دور جدید مجلس شورای اسلامی ایران بتواند به برقراری صلح و پایان جنگ ایران و عراق طبق مفاد قطعنامهی 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد کمک بنماید.” با اتمام اجرای انتخابات، توقف جنگ شهرها دو روز دیگر هم ادامه یافت. خبرگزاری فرانسه دلیل آن را به خاطر دیدار و مذاکرات و سامالزهاوی، معاون وزیر امور خارجهی عراق، با خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل سازمان ملل، دربارهی چگونگی دستیابی به آتشبس در جنگ با ایران دانست.[19] پس از 3 روز توقف در جنگ شهرها، رژیم عراق بار دیگر در روز 22 فروردین 1367 با شلیک 4 فروند موشک به تهران و اصفهان و حملهی هوایی به 4 شهر و روستای کشور حمله به شهرها را از سر گرفت. در حملات این روز 29 نفر شهید و50 نفر مجروح شدند و خسارت قابل توجهی به بار آمد. یگان موشکیِ سپاه پاسداران به تلافی، دو موشک به بغداد شلیک کرد.[20] حملات عراق به مدت 10 روز دیگر ادامه یافت. رژیم عراق پس از حمله به فاو و باز پسگیری آن و در حالی که تنها 48 ساعت از حملهی امریکا به سکوهای نفتی ایرانی میگذشت با صدور اطلاعیهای که متن آن در اخبار ساعت 18:30، رادیو “صوت الجماهیر” در روز 31 فروردین 1367 خوانده شد، با اعلام شروط قبلی اعلام نمود از ساعت 24 امشب بمبباران شهرهای ایران را متوقف خواهد کرد.[21] رژیم عراق 15دقیقه قبل از شروع آتشبس 2موشک به قم شلیک کرد که جمهوری اسلامی با خویشتنداری به آن پاسخ نداد. واکنشها علیه شوروی در ایران در پی حملات بیسابقهی موشکی عراق به تهران، با فرض اینکه موشکهای جدیدی از سوی شوروی در اختیار عراق قرار گرفته است، سفیر شوروی در تهران به وزارت امور خارجه فرا خوانده شد و مراتب اعتراض رسمی ایران به وی ابلاغ شد و به سفیر شوروی گفته شد که اولین بار نیست که سیاستهای امریکایی به وسیلهی تسلیحات روسی علیه ایران اعمال میشود.[22] در اعتراض به نقش شوروی در حملات موشکی عراق به تهران سفارت شوروی در تهران و کنسولگری این کشور در اصفهان مورد حملهی تعدادی از مردم قرار گرفت. روز یکشنبه 16 اسفند1366 در تهران تعدادی از دانشجویان، کارگران و دانشآموزان با تجمع در مقابل سفارت شوروی به ساختمان سفارت حمله کردند و با استفاده از مواد آتشزا بخشی از تأسیسات و درختان محوطهی جنوبی سفارت را به آتش کشیدند که با دخالت پلیس اوضاع کنترل شد.[23] در اصفهان نیز تعدادی از مردم اقدام به تظاهرات در مقابل ساختمان کنسولگری شوروی کردند و در این میان چند نفر به ساختمان کنسولگری حمله کردند.[24] رسانههای ایران نیز مطالبی دربارهی نقش شوروی در جنگ شهرها و دادن موشکهای با بُرد بلند به عراق به چاپ رساندند. در پی افزایش جو ضد شوروی در ایران مقامات این کشور این موضوع را تکذیب کردند. سفیر شوروی در تهران گفت: “اتحاد شوروی به موشکباران جاری هیچ ربطی ندارد. کشور ما موشکهایی که قادر باشند به تهران برسند به عراق تحویل نداده و نمیدهد.”[25] برخی از مقامات وزارت خارجه مسکو نیز تأکید کردند که هرگز مجوزی جهت تغییر در بُرد موشکهای با بُرد کوتاه که تحویل قبلاً عراق گردیده به این کشور داده نشده است.[26] “گنادی گرسیمف”، سخنگوی وزارت خارجهی شوروی هم اظهار داشت: “ما در گذشته مقادیری موشکهای با بُرد کوتاه در اختیار عراق قرار دادیم ولی بُرد این موشکها برای حمله به تهران کافی نبود و این بدان معنی است که ما در جنگ شهرها دخالتی نداریم. ما هرگز اجازه ندادیم بُرد این موشکها اضافه شود.”[27] در پی افزایش جو ضد روسی در ایران و توضیحات مقامات شوروی، آقای هاشمیرفسنجانی در مصاحبهای گفت: “با وجود آنکه موشکهایی که به طرف ایران در روزهای اخیر پرتاب شده در اصل ساخت شوروی هستند، اما عراق میتواند آنها را از منابع دیگری دریافت کرده باشد.” موشکهای پرتابی عراق از نوع اسکات- بی هستند که برای آنکه بُرد آنان را افزایش دهند مواد منفجرهی موشکها را تقلیل دادهاند.[28] و بدین ترتیب جو ضد شوروی را تا حدی تعدیل کرد.*[29] با ادامه یافتن حملات موشکی عراق “جورجی تاراویویچ”، نایب رئیس مجلس شوروی، یک بار دیگر دادن موشک روسی به عراق را تکذیب کرد و مدعی شد خود عراقیها توانستهاند بر بُرد آنها بیفزایند.[30] اما از نکات جالب دربارهی نقش شوروی در ماجرای حملات موشکی به تهران مطلع بودن سفارت شوروی از جزئیات این حملات است. هنگام این حملات سفارت شوروی در تهران در چند مورد قبل از پخش آژیر قرمز از صدا و سیما اقدام به پخش آژیر در داخل سفارت کرد.این اقدام حتی در مواردی که صدا و سیما آژیری پخش نکرده ولی حملهی موشکی انجام شده نیز صورت گرفت که نشان میداد سفارت شوروری به طور مستقیم از مسکو یا بغداد خبر حملهی موشکی به تهران را دریافت کرده است.[31] دلایل آغاز جنگ شهرها توسط عراق چرایی آغاز چهارمین دورهی جنگ شهرها از سوی عراق از جمله سؤالاتی است که بلافاصله پس از حملهی موشکی عراق به تهران مطرح گردید و محافل سیاسی و رسانهای در جستجوی پاسخ به این سؤال که هدف رهبران رژیم عراق از شروع مجدد حمله به مناطق مسکونی ایران چیست، بر آمدند. تحلیلهای ارائه شده از سوی محافل مختلف سیاسی و رسانهای تا حدود زیادی به هم نزدیک است. بسیاری از این محافل معتقدند هدف عراق از این اقدام وارد آوردن فشار به شورای امنیت برای تعجیل در تصویب کردن تحریم تسلیحاتی است. در این ایام نمایندگان کشورهای عضو شورای امنیت سازمان ملل در حال رایزنی دربارهی جنگ ایران و عراق هستند. امریکا با همراهی فرانسه و انگلیس در پی تصویب قطعنامهای برای تحریم تسلیحاتی ایران است. این کشورها معتقدند تصویب چنین طرحی، جمهوری اسلامی ایران را به پذیرش قطعنامهی 598 وادار خواهد کرد و تاکنون مواضع منفی شوروی و تا حدی چین مانع به نتیجه رسیدن آن بوده است. “شیرین هانتر”، تحلیلگر دانشگاه جورج تاون امریکا، معتقد است: “هدف عراق از این حملات بینالمللی کردن جنگ و وارد کردن دیگر کشورها به معرکه، علیه ایران است. عراق قصد دارد با ایجاد نگرانی بیشتر در محافل بینالمللی آنها را وادار به اعمال فشار بیشتر بر ایران کند. عراق مدتهاست که در صدد است، وضع جنگ را که خود موفق به بُرد در آن نبوده است، با وارد کردن کشورهای دیگر علیه ایران عوض بکند.[32] رادیو بی.بی.سی در اولین روز حمله موشکی عراق به تهران در روز دهم اسفند گفت: “به نظر میرسد که قصد اصلی عراق، وادار کردن شورای امنیت به تحریم تسلیحاتی ایران به دلیل قبول نکردن قطعنامهی 598 است. عراق از کوتاهی شورای امنیت در جلوگیری از فروش اسلحه به ایران ابراز ناخرسندی کرده است و شاید میخواهد با نگهداشتن جنگ در مرکز توجه بینالمللی از تأخیر بیشتر در صدور قطعنامهی مذکور جلوگیری کند.”[33] رویتر هم اعلام کرد: “گمان میرود هدف از این حملات شکستن بن بست ایجاد شده در جنگ خلیجفارس باشد.”[34] روزنامهی انگلیسی گاردین هم نوشت: “عراق با حمله به پالایشگاه تهران در روز شنبه (8 اسفند1366) دور جدید حملات خارج از جبهه را آغاز کرد. ظاهراً میخواهد که دوباره توجه محافل بینالمللی را به جنگ ایران و عراق جلب کند و بدین وسیله سبب تشدید کوششهایی شود که برای برقراری آتشبس انجام میگیرد.”[35] روزنامهی ایتالیایی “کوریره دلّاسِرّا” هم هدف حملات موشکی بغداد را اعمال فشار غیرمستقیم به سازمان ملل جهت خروج از شرایط نه جنگ و نه صلح توصیف کرد.[36] رادیو امریکا هم گفت: “عراق میخواهد به این وسیله ایران را بار دیگر به یک جنگ تمام عیار در میدان کارزار در سال جاری وادار کند.” یک مقام آگاه عراقی میگوید: “برای نخستین بار در تاریخ این کشور عراقیها به راستی میخواهند که ایرانیها حمله کنند.” به گفتهی این مقام عراقی اثبات به اینکه عراق میتواند هر گونه حملهی ایران را دفع کند به متحدانش نشان خواهد داد که ایران یارای در هم شکستن خطوط دفاعی عراق را ندارد.”[37] از دلایل شروع جنگ شهرها توسط عراق به روایت واشنگتنپست وادار کردن ایران به انجام عملیات بزرگ زمینی و خشم عراق از انحراف اذهان بینالمللی از مسألهی جنگ ایران و عراق به مسألهی فلسطین است. این روزنامهی امریکایی نوشت: “عراق قصد دارد با بهرهبرداری از پیشرفت تکنولوژی نظامی خود و تاکتیک جدیدش مبنی بر تشدید جنگ، ایران را برای آغاز یک جنگ تمام عیار در جبهههای نبرد تحریک سازد.” یک مقام آگاه عراقی میگوید: “برای اولین بار در تاریخ عراق، ما میخواهیم که ایرانیها حمله کنند. اعتماد به نفس عراق از اینکه قادر به دفع یک تهاجم عمده (ایران) میباشد به دوستان عراق نشان خواهد داد که ایران هیچگونه امیدی برای شکستن دفاع این کشور ندارد.”[38] خبرگزاری فرانسه نیز تأکید کرد که: “محافل دیپلماتیک معتقدند که عراقیها به منظور خاتمه دادن به جنگ احتمالاً آمادهاند تا جنگ موشکها را تا آخرین مرحله علیه شهرهای ایران ادامه دهند. این منابع بدون ابراز تردید تصور میکنند که عراق با تصمیم قبلی، جنگ جدید شهرها را با حملات موشکی علیه تهران و سپس علیه قم آغاز کرده تا وضع راکد موجود را چه در جبههها و چه از نظر دیپلماتیک تغییر دهد. مقامات عراقی خود را در مقابل رکود جبههها و جلسات تمام نشدنی شورای امنیت برای وادار کردن ایران به پذیرش قطعنامهی 598 ناتوان میبینند.” به گفتهی این منابع: “رژیم بغداد که از انتظاری رنجآور و بیتفاوتی عمومی مستأصل شده، راه دیگری در پیش رو ندارد و به جز کبریت کشیدن به انبار باروت، کار دیگری نمیتواند انجام دهد. مقامات عراقی امیدوارند که شلیک کورکورانه موشک به تهران و قم به اندازهی کافی به شورای امنیت برای اقدام سریع هشدار دهد. در بیانیههای ستاد مشترک عراق که پس از شلیک هر موشک منتشر میشود، پذیرش قطعنامهی 598 سازمان ملل متحد، به عنوان انگیزهای برای این اقدام معرفی میشود. عراق به دنبال دو چیز بود: اول در هم شکستن وضعیت (نه جنگ و نه صلح) که آگاهانه از یک سال قبل از جانب ایران در جبههها اعمال میشد و دوم تغییر نظر شوروی در شورای امنیت برای پذیرشِ اعمال مجازات و تحریم تسلیحاتی در راستای متقاعد کردن تهران به پذیرش قطعنامهی 598. [39] “تامس مکناور” محقق مسائل نظامی خاورمیانه در واشنگتن و نویسندهی کتابی دربارهی جنگ ایران و عراق هم در مصاحبه با رادیو امریکا دلیل حملات موشکی عراق به تهران را نشاندهندهی سرخوردگی روزافزون عراق دانست که بیم دارد بار دیگر به انزوای نسبی کشانده شود. وی با مقایسهی شرایط گذشته عراق با دوران جدید گفت: “در سال 1987 عراق از حمایت بینالمللی فوقالعاده برخوردار بود. جامعهی عرب از موضع عراق حمایت کرد. قطعنامهی شمارهی 598 در شورای امنیت سازمان ملل صادر شد و نیروهای دریایی غرب در خلیجفارس مستقر شدند به عبارت دیگر عراق اتکاء به نفس بیشتری پیدا کرد ولی اینک به نظر میرسد که حمایت بینالمللی از عراق رو به کاهش گذارده است. جامعهی عرب توجه خود را به بحران فلسطینیها معطوف داشته و برخی از نیروهای دریایی حاضر در خلیجفارس در فکر کاهش قدرت خود در منطقه هستند.”[40] بخش انگلیسی و رادیو بی.بی.سی نیز دربارهی دلیل حملهی عراق گفت: “عراق در جنگی محبوس شده که ایران حاضر نیست به آن پایان دهد. بنابراین آیا میتوان گفت که یأس عراق دلیل اصلی اوجگیری جنگ است. در ذهن مردم منطقه کوچکترین تردیدی وجود ندارد که این عراق بود که بار دیگر جنگ را شدت بخشید تا بار دیگر توجه جهان را به خود جلب کرده و با حملات تلافیجویانه ایران، بهانه تجاوزات مجدد بیابد.”[41] در کنار این گمانهزنیها، یکی از مهمترین نکاتی که در چرایی حملهی موشکی عراق به شهرهای ایران باید مد نظر داشت فراهم بودن وقوع آن برای عراق در آن برهه است. اصولاً رژیم عراق در طول جنگ با ایران از تمامی مقدورات و تجهیزاتی که در اختیار داشت بهره جُست. رژیم بغداد معتقد بود که باید از هر امکانی علیه ایران استفاده کند. کما اینکه در این دوره و حتی در زمانی که بمبباران شیمیایی حلبچه و کشتار جمعی مردم این منطقه از سوی تمامی نهادهای بینالمللی، بسیاری از دولتها و افکار عمومی جهان محکوم شد و فشار سیاسی و روانی شدیدی بر ضد این رژیم به وجود آمد، حاکمان بغداد به صراحت اعلام کردند از این پس برای حفظ موجودیت خود از هر امکانی که در اختیار دارند از جمله سلاحهای شیمیایی و میکروبی علیه مراکز جمعیتی ایران استفاده خواهند کرد و نشان دادند از حملات شیمیایی علیه شهرهای بزرگ ایران نیز ابائی ندارند. عراق موشک را از کجا آورده است؟ از آنجایی که حملهی موشکی به تهران برای اولین بار در تاریخ جنگ اتفاق افتاده بود، دربارهی چگونگی دستیابی عراق به سلاح جدید سؤالاتی مطرح شد. ادعای عراق دربارهی این که موشکها در داخل این کشور ساخته شدهاند از سوی محافل خارجی با تردید جدی مواجه شد. مجلهی نظامی “جینر دیفنس” به نقل از یک کارشناس نظامی نوشت: “کسی ادعای عراق را باور نمیکند، چون تکنولوژی این موشکها بسیار پیچیده است. طراحی و ساخت چنین موشکهایی با بُرد بیش از 500 کیلومتر کار و دانش فوقالعادهای لازم دارد.” این مجله احتمال خرید موشک از برزیل را مطرح کرد.[42] خبرگزاری آلمان غربی نیز با غیر محتمل دانستن ساخت موشک در عراق اعلام کرد: “بعضی از گزارشها حاکی است که موشکها ممکن است به وسیله روسها ارسال شده و به وسیله گروههایی از شوروی مورد استفاده قرار میگیرد.”[43] این در حالی است که عراق اعلام کرد موفق به ساختن موشکهایی با بُرد حداکثر 650کیلومتر شده و آزمایش نخستین نمونههای آن که شلیک به سوی یک هدف در فاصلهی 615 کیلومتری بود، موفقیتآمیز بوده است.[44] روزنامهی نیویورک تایمز احتمال ایجاد تغییراتی در ساختمان موشک را مطرح کرد و نوشت: “دیپلماتهای غربی معتقدند عراق در حمله به تهران از موشکهای روسی اسکاد- بی که برای افزایش بُردشان در آنها تغییراتی دادهاند، استفاده میکند.” به نوشتهی نیویورک تایمز عراقیها برای اینکه موشکهای اسکاد- بی آنها به تهران برسد مجبور بودهاند که مقدار زیادی از خرج انفجاری 1200 پوندی موشکها را تخلیه کنند و این مسئله سبب شده است که موشکهای شلیک شده به تهران از قدرت انفجاری زیادی برخوردار نباشد.[45] کارشناسان انستیتوی “ایوری” فرانسه اعلام کردهاند که موشکهای شلیک شده به تهران روسی هستند. کارشناس امور جنگ ایران و عراق مرکز تحقیقات استراتژیک بینالمللی نیز به رادیو بی.بی.سی گفت: “در گذشته عراق از موشکهای اسکاد ساخت شوروی در جنگ علیه ایران استفاده کرده است. اما این موشکها نمیتوانند تهران یا قم را هدف قرار دهند.[46] تکنولوژی مربوط به این موشکها را میتوان از مصر، برزیل و کشورهای اروپایی چه شرقی و چه غربی تأمین کرد. بعید به نظر میرسد که شرکت یا واحد مهندسی خاصی به تنهایی برای ساختن این موشکها وارد عمل شده باشد. احتمال قوی میرود که تولید آنها با مشارکت شرکتها و مهندسین متفاوت از جاهای مختلف صورت گرفته باشد. موشکهای مورد استفاده عراق گرچه در مقایسه با موشکهای پیشرفته موجود چندان اهمیت تکنولوژیکی ندارد، اما قدرت تخریبی آنها زیاد است.”[47] بر خلاف انتشار اخباری مبنی بر دستکاری در موشکهای بُرد کوتاه ساخت شوروی، توسط عراق با کمک مستشاران بعضی کشورها، روزنامهی واشنگتنپست دستیابی عراق به موشکهای بُرد بلند روسی را منتفی ندانست. این روزنامه امریکایی در بیستمین روز جنگ شهرها نوشت: “به گفتهی مقامات عرب، ظاهراً عراق به موشکهای اس.اس.12 ساخت شوروی که قادر به حمل دو هزار پوند مواد منفجره است، روی آورده است.” ناظران غربی میگویند مدتها است که عراق موشکهای اس.اس. 12 را در اختیار داشته ولی مقامات شوروی از طرق دیپلماتیک بر موشکها کنترل سیاسی داشتهاند. یعنی عراق نمیتواند بدون اجازه شوروی از آن استفاده کند. شورویها به دیپلماتها در تهران گفتهاند که کرملین اجازه استفاده از موشکهای اس.اس.12 را علیه شهرهای ایران صادر نکرده است.”[48] یکی از نشریات داخلی سپاه پاسداران موشکهای عراقی را از نوع اس.اس.12 دانست و نوشت: “موشکهای مورد استفاده عراق علیه تهران احتمالاً از نوع اسکیلبرد- اس.اس.12 هستند. این موشکها ساخت شوروی و دارای سوخت مایع بوده و برای حمل و پرتاب آن از خودروی هشت چرخ مدلماز- 543 استفاده میشود. طول این موشک تقریباً برابر موشک اسکاد- بی، اس.اس.1-بی(25/11 متر)، قطر آن تقریباً یک متر و وزنش کمی بیش از 6800 کیلوگرم است. نوع سیستم هدایت این موشک اینرسی و نوع تکامل یافته سیستم هدایت موشک اسکادبی میباشد و بُرد آن نیز حدود 700 الی800 کیلومتر تخمین زده میشود. وزن این کلاهک سبکتر از کلاهک جنگی موشک اسکادبی است. زیرا فضای بیشتر از بدنه موشک به سوخت مایع تخصیص یافته تا بُرد موشک را افزایش دهد. در نتیجه میزان مواد منفجره قابل حمل آن به مراتب کمتر از موشک اسکادبی میباشد و در نتیجه به هنگام انفجار کلاهک جنگی، میزان خسارتی که وارد میسازد کمتر از قدرت تخریب موشک مذکور است.”[49] موضع ایران و عراق در جنگ شهرها بلافاصله پس از اصابت اولین موشکها به تهران، ایران از مجامع بینالمللی خواست در این ماجرا میانجیگری کرده تا از گسترش جنگ به شهرها جلوگیری شود. علاوه بر ارسال پیام وزیر امور خارجه به خاویرپرز دکوئیار، دبیر کل وقت سازمان ملل،[50] محمد جعفر محلاتی جانشین، نمایندگی ایران در سازمان ملل، نیز پیام آمادگی دولت جمهوری اسلامی ایران برای پایان دادن به جنگ شهرها را به اطلاع دبیر کل این سازمان رساند. علاوه بر این، پس از درخواست دبیر کل سازمان ملل و شورای امنیت از ایران و عراق برای پایان دادن به جنگ شهرها، محمد ظریف یکی از اعضای هیأت نمایندگی ایران در سازمان ملل به خبرگزاری فرانسه گفت: “ما به درخواست دبیر کل پاسخ مثبت دادهایم و آمادهایم به اقدامات تلافیجویانه خود پایان دهیم. مشروط بر این که عراق تضمین دهد حملات خود را قطع خواهد کرد.”[51] میرحسین موسوی، نخستوزیر وقت، نیز از تقاضای شوروی مبنی بر تشکیل جلسه فوقالعادهی شورای امنیت سازمان ملل برای بررسی خاتمه جنگ شهرها استقبال کرد.[52] هم زمان با ارسال پیامهای دیپلماتیک، آیتالله موسوی اردبیلی، رئیس وقت دیوان عالی کشور و امام جمعه موقت تهران، در نماز جمعه روز 14 اسفند 1366 اعلام کرد جمهوری اسلامی آماده است حملات تلافیجویانه خود را متوقف کند مشروط بر اینکه عراق نیز دست از حمله به شهرهای ایران بر دارد. اما وی تأکید کرد جنگ در جبههها ادامه خواهد داشت.[53] در حالیکه ایران به انحنای مختلف خواهان توقف جنگ شهرها بود، رژیم عراق چون خود را در موضع برتر میدید، همسو با برخی دولتهای غربی مخالفت خود را با هر گونه اقدام شورای امنیت و میانجیگری کشورهای دیگر برای پایان دادن به جنگ شهرها اعلام کرد.[54] عصمت کتانی، سفیر وقت عراق در سازمان ملل، در دیدار با دبیرکل و همچنین رئیس شورای امنیت سازمان ملل اعلام کرد که عراق قطعنامه 598 را پذیرفته و جمهوری اسلامی ایران آن را رد کرده است. لذا مسئولیت ادامه جنگ با ایران است.[55] شورای فرماندهی حزب بعث عراق هم در جلسه روز 15 اسفند 1366 به ریاست صدام حسین، تأکید کرد حملات موشکی به شهرهای ایران برای دستیابی به صلح دائمی صورت میگیرد تا ایران مواد قطعنامه 598 را به ترتیب تصویب شده آن بپذیرد.[56] طه یاسین رمضان، معاون اول نخست وزیر عراق نیز تأکید کرد که حملات عراق [به شهرها] ادامه خواهد یافت تا مسؤلان ایران صلح را بپذیرند.[57] در همین رابطه سعدون حمادی، رئیس وقت مجلس ملی عراق، در نامهای به رئیس اتحادیه بینالمجالس حملات موشکی رژیم بغداد به شهرهای ایران را یک حق مشروع خواند و بر ضرورت پذیرش قطعنامه 598 توسط ایران طبق ترتیب مواد آن به عنوان شرط پایان دادن حمله به شهرها تأکید کرد.[58] امین مظفر، نفر دوم هیأت نمایندگی عراق در سازمان ملل هم درباره موضع عراق درباره جنگها گفت: “از نظر عراق جنگ شهرها وجود ندارد. فقط جنگ وجود دارد. دلیلی نمیبینیم که حملاتمان را قطع بکنیم. اگر تهران مایل به صلح است، باید به وضوح قطعنامه 598 را بپذیرد و از این بازی دست بردارد. از نظر عراق یا جنگ است یا صلح. تا زمانی که لازم باشد ما حمله خواهیم کرد.”[59] روزنامه الثوره، ارگان حزب بعث عراق، هم تأکید کرد که تا زمانی که ایران قطعنامه 598 شورای امنیت را نپذیرد، عراق شلیک موشکها به سوی شهرهای ایران را ادامه خواهد کرد.[60] در همین حال رژیم عراق وساطت برخی کشورها برای توقف جنگ شهرها را نیز رد میکرد. طه یاسین رمضان معاون اول نخستوزیر عراق در دیدار با فرستاده ویژهی رئیسجمهور پاکستان که حامل پیام ضیاءالحق برای صدام حسین درباره توقف کردن جنگ شهرها بود، اعلام کرد عراق به اقدامات خود برای وارد کردن ضربات سنگین به ایران تا یافتن راه حلی به منظور خاتمه دادن به جنگ، ادامه خواهد داد.[61] همچنین طارق عزیز، وزیر امور خارجه وقت عراق، پس از دیدار با جعفریها و وزیر امور خارجه انگلیس در لندن در 25 اسفند 1366 در مصاحبهای با رادیو بی.بی.سی، هر گونه میانجیگری برای آتشبس در جنگ شهرها را رد کرد.[62] فرستاده سرهنگ قذافی هم که حامل پیام رهبر لیبی برای صدام حسین در خصوص توقف جنگ شهرها بود، در بغداد گفت: “عراق موافق است جنگ در همهی سطوح متوقف شود و تفکیک آن را منتفی میداند. در حالیکه ایران بر توقف جنگ شهرها تأکید داشته و ادامه جنگ را خواستار است.”[63] رسانههای غربی نیز عدم تمایل ایران به ادامه جنگ شهرها و اصرار عراق به ادامه آن را برجسته میکردند. به گزارش خ.ج.ا. نشریه کریستن سانیس مانیتور درباره شروع مجدد جنگ شهرها نوشت: ” ایران همچنان مصمم است راه پیروزی کامل در جبهه جنگ را در پیش بگیرد و عراق قصد دارد فشار بر اقتصاد ایران را پی بگیرد.”[64] رادیو بی.بی.سی هم درباره این که چه کسی از جنگ شهرها سود میبرد گفت: ” بسیار غیر محتمل است که ایران بخواهد دور جدیدی از جنگ شهرها را آغاز کند. عراق در این جنگ (شهرها)، نسبت به ایران برتری نسبی دارد. زیرا هم نیروی هوایی آن برتر است و هم ظاهراً تعداد بیشتری موشکهای ساخت شوروی را در اختیار دارد. عراق در جنگ موشکی اخیر دو برابر ایران موشک پرتاب کرد و به این دلایل، ایران علاقه بسیار اندکی به از سرگیری جنگ شهرها دارد.”[65] خبرگزاری آسوشیتدپرس هم با تأکید بر تفاوت دیدگاه و عملکرد مسئولان ایرانی و عراقی بر ادامه جنگ شهرها، در گزارشی با عنوان “تهران عملاً سعی دارد از حمله موشکی به مناطق پر جمعیت اجتناب کند.”* نوشت: “ظاهراً هدف حملات موشکی هفته گذشته ایران به پایتخت عراق، پالایشگاه قدیمی این شهر و پایگاه نظامی نزدیک آن بوده است. منابع آگاه سیاسی میگویند پالایشگاه الدوره واقع در حومه شرقی بغداد و مجتمع بزرگ نظامی آن موسوم به کمپ الرشید، ظاهراً هدفهای اصلی تهران در حمله به بغداد بودهاند. این منابع گفتند حداقل چهار مورد از شش مورد حمله موشکی تأیید شده به پایتخت عراق، طی هفته گذشته به داخل یا اطراف کمپ الرشید اصابت کردهاند. این کمپ که از آن به دانشکده جنگ عراق یاد میشود، شامل پایگاه هوایی و بیمارستان نظامی است. این منابع گفتند که دو موشک اوایل هفته گذشته به کمپ الرشید اصابت نموده و به انتهای این کمپ و ساختمان نیروی هوایی آن آسیب رسانده است. میزان تلفات این پایگاه معلوم نیست و عراق محاصره نظامی و شدید این منطقه را ادامه میدهد.[66] آثار حملات موشکی به ایران (شروع تردیدها در موفقیت عراق) در حالیکه به نظر میرسید عراق و حامیانش امید زیادی به تأثیر حملات موشکی عراق به ایران داشت و از موشکباران تهران به عنوان جهشی در جنگ نام برده میشد،[67] تنها چند روز پس از شروع حملات موشکی عراق به ایران، اولین تردیدها درباره تحقق یافتن انتظارات رژیم بغداد و حامیان جهانی و منطقهای آن آغاز شد. با وجود خوشبینیهای اولیه دربارهی مؤثر بودن روش عراق در وادار کردن ایران به پذیرش بدون قید و شرط قطعنامه 598 و رهایی عراق از وضعیتی که در آن گرفتار آمده بود، تردیدهای محافل سیاسی به رسانهها راه یافت. محافلی که در ابتدا معتقد بودند عراق برگ مؤثر و برنده خود را رو کرده است، کمتر از یک هفته از آغاز جنگ شهرها نسبت به مؤثر بودن آن تشکیک کردند. به نظر بسیاری از محافل سیاسی و رسانهای بینالمللی، ادامه جنگ شهرها، علاوه بر وارد آوردن خلل در روند تلاشهای شورای امنیت و کاهش حمایتها از عراق در جنگ با جمهوری اسلامی، باعث افزایش مقاومت در داخل ایران نیز شده و مسئولین و مردم ایران در حال تطبیق دادن کشور و زندگی روزانه خود با جنگ شهرها هستند. خبرگزاری “یونایتدپرس” تنها 3 روز پس از اصابت اولین موشک به تهران با تردید در موفقیت عراق در دستیابی به اهدافاش از شروع کردن جنگ شهرها نوشت: “برخی دیپلماتهای غربی معتقدند اقدام عراق برای آغاز جنگ موشکها ممکن است به ضرر عراق تمام شود. زیرا این حملات میتواند به تلاشهای جاری در شورای امنیت سازمان ملل برای اعمال تحریم تسلیحاتی علیه ایران ضربه زند.” یکی از این دیپلماتها گفت: “حملات عراق ممکن است تأثیر منفی داشته باشد. زیرا میتواند برای کشورهایی که در زمینه موافقت با اعمال تحریم تسلیحاتی علیه ایران طفره میروند بهانه خوبی را فراهم کند.” منابع دیپلماتیک از سوی دیگر گفتند کشورهای غربی و کشورهای عرب حوزه خلیجفارس که در طول جنگ ایران و عراق از عراق حمایت کردهاند، به طور خصوصی از عراق درخواست کردهاند که از حملات بیشتر به تهران خودداری کند.” روزنامه “کریستین ساینسمانیتور” هم ده روز پس از آغاز جنگ شهرها به استناد اظهارات میرحسین موسوی، نخستوزیر وقت و محمد جواد لایجانی، معاون وزیر امور خارجه ایران، که بر پایداری مردم و مسئولین ایران در برابر حمله به مراکز جمعیتی تأکید کرده بودند، نوشت: [موشکبارانها] و بمببارانهای اخیر عراق موجب تشدید موضع ایران در جنگ شده و تهران را به مخالفت شدید با پذیرش قطعنامه [598] سازمان ملل متحد برانگیخته است.[68] همچنین استاد روابط بینالملل سوئیسی در مصاحبه با تلویزیون اتریش در این باره گفت: “اینک دیگر مسلم شده که عراق هدفگیری موشکی شهرهای مرکزی ایران را به عنوان یک جنگ روانی شدید علیه مردم ایران آغاز کرده و دولت عراق با دست زدن به حملات موشکی میخواهد مقاومت ملت ایران را بشکند و به آنها نشان دهد که هنوز هم قدرتش تمام نشده است. اما این موشکبارانها هیچ نقش تعیین کنندهای در نتیجه جنگ نخواهد داشت.”[69] روزنامه انگلیسی “میدلایست اینترنشنال” هم با اشاره به تقویت موضع ایران مینویسد: “[آیتالله] علی خامنهای رئیسجمهور ایران حملات موشکی را به موضوع تحریم فروش اسلحه به ایران ربط داد و گفت هر اقدامی که در زمینه اجرای این تحریم صورت گیرد هر گونه امید نسبت به یافتن راه حل صلحآمیز جنگ را از بین خواهد برد.”[70] رادیو بی.بی.سی نیز از منظر دیگری موضوع را بررسی کرده و گفت: “عراق قدرت هوایی فوقالعادهای دارد، اما تلفات حمله موشکی عراق بیشتر از تلفات اتومبیل در تهران نیست.” خبرنگاری که اخیراً از بغداد بازگشته و مطالب زیادی در بزرگنمایی حملات عراق گزارش کرده بود، اعتراف کرد اقدام عراق از روی درماندگی و ناچاری است و تنها در کوتاه مدت تأثیر دارد. به نظر میرسد که همانگونه که آیتالله خمینی(ره) گفته است حملات موشکی عراق به ایران باعث افزایش روحیه مردم شده است و نه تضعیف آن.[71] رادیو بی.بی.سی در برنامه دیگری در بررسی تأثیر اصابت موشک به شهرهای ایران گفت: “در کوتاه مدت این حملات بسیار مؤثر بودهاند زیرا آنها دقیق و ویرانگر بودهاند. اما پس از آن استمرار حملات موشکی عراق اثر معکوس داشته است. زیرا مرتباً از ایرانیهایی که به خارج مسافرت میکنند میشنویم که مردم ایران اکنون بیش از هر زمانی به پشتیبانی از دولت خود برخاستهاند و این پشتیبانی به مراتب بیشتر از پشتیبانی سه هفته پیش است یعنی زمانی که حملات موشکی شروع شد و اصلاً موضوع سازش با عراق به هیچوجه مطرح نبوده و استمرار حملات موشکی عراق به شهرهای ایران تنها به مصممتر شدن مردم به ادامه جنگ با عراق منجر گردیده است.[72] این در حالی است که خبرگزاری رویتر نیز به نقل از خبرنگار خود در کویت که اخیراً از بغداد دیدن کرده است، درباره تأثیر جنگ شهرها بر مردم پایتخت عراق اعلام کرد: “در بسیاری از قسمتهای شهر بغداد، اهالی نسبت به طولانی شدن جنگ ابراز خستگی و بیتابی میکنند، اما در جوامع عمومی از خود اطمینان نشان میدهند. ایران شهر کاظمین را که مدفن دو امام شیعیان است در برابر حملات خود شهری امن اعلام کرده و این باعث خبر رونق یافتن کاظمین و بازار آن شده است.”[73] درخواست شوروی برای تشکیل جلسه شورای امنیت با شروع حمله به شهرهای ایران، شوروی از پنج کشور عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل خواست برای بررسی جنگ شهرها جلسه فوقالعاده تشکیل دهند و در عین حال از دبیر کل سازمان ملل نیز درخواست کرد با ایران و عراق تماس گرفته و به تشدید حملات موشکی خاتمه دهد.[74] علیرغم انتقاد به درخواست شوروی، این شورا در تاریخ 24 اسفند 1366 جلسه محرمانه تشکیل داد. اما نتوانست به راه حلی فوری برای خاتمه جنگ شهرها دست پیدا کند. با این حال اعضا موافقت کردند که رئیس شورا با انتشار بیانیه، قویاً خواستار توقف فوری حملات موشکی به مراکز غیر نظامی گردد. همچنین دبیر کل به اعضای شورای امنیت پیشنهاد کرد که از وزیر امور خارجه و دیگر مقامات بلند پایه ایران و عراق برای حضور در نیویورک دعوت به عمل آید.[75] با ادامه جنگ شهرها پس از عملیات والفجر10 در منطقه حلبچه، اتحاد جماهیر شوروی در پیشنهاد دیگری خواستار صدور قطعنامهای از سوی شورای امنیت برای خاتمه دادن به جنگ شهرها شد که با واکنش سرد بعضی کشورها مواجه شد. از جمله سفیر امریکا در سازمان ملل در واکنش به این پیشنهاد روسها اعلام کرد شورای امنیت باید در پی اجرای قطعنامه 598 باشد و در آن صورت نیاز به قطعنامه دیگری درباره جنگ شهرها نمیباشد. همچنین رادیو بی.بی.سی درباره علت نگرانی برخی کشورها در خصوص پیشنهاد شوروی به نقل از منابع سازمان ملل متحد اعلام کرد: “دیپلماتها از آن بیم دارند که در صورت اخذ تصمیمات تازه، قطعنامه قبلی اهمیت خود را از دست بدهد*.”[76] سفیر امریکا در موضعگیری دیگری با انتقاد از پیشنهاد شوروی مجدداً بر ضرورت اجرای قطعنامه598 تأکید کرد و گفت: “در شورای امنیت این احساس وجود دارد که نباید کاغذ بازی کرد و ما (شورای امنیت) قطعنامهای [598] را تصویب کردهایم و در شرف اجرای آن میباشیم.” وی افزود: “تشدید اخیر جنگ شهرها ضرورت خاتمه کلی جنگ در کلیه صحنهها را به اثبات رساند.”[77] پیشنهاد شوروی در حالی با استقبال ایران مواجه شد که عراق با همراهی امریکا، انگلیس و فرانسه و برخی کشورهای منطقه از جمله کویت با آن مخالفت کردند و هدف از آن را به تعویق انداختن تصویب قطعنامهای برای اعمال تحریم تسیلحاتی علیه ایران دانستند. تشکیل جلسه شورای امنیت از سوی امریکاییها و حتی عراقیها، تلاش برای ایجاد وقفه در روند اجرای قطعنامه 598 تلقی گردید.[78] تحلیل وزارت امور خارجه ایران از پیشنهاد شوروی آن بود که استراتژی روسها در منطقه این است که جنگ ایران و عراق نباید قبل از حل مسأله افغانستان پایان یابد و بازی آنها در شورای امنیت و دیگر موارد [از جمله ارائه طرح صدور قطعنامه برای پایان دادن به جنگ شهرها] احتمالاً از این موضوع نشأت میگیرد.[79] “فرد هالیدی”، استاد روابط بینالملل در مدرسه عالی اقتصاد لندن، دربارهی دلایل ارائه پیشنهاد شوروی به شورای امنیت گفت: “پیشنهاد شوروی به این منظور است که به ایران گفته شود بدون آنکه ناچار به پذیرفتن شرایط قطعنامه[598] شورای امنیت باشد میتواند با سازمان ملل گفتگو کند. دلیل دیگر میتواند این باشد که مذاکرات مربوط به افغانستان اینک در مرحله بسیار حساسی است و شوروی نمیخواهد ایران زیاد دور و منزوی شود. زیرا ایران نقش مؤثری در تقویت چریکهای افغان دارد. شوروی امیدوار است با طرح پیشنهادی خود که کلاً به نفع ایران است. مانع وارد شدن لطمات بیشتر به روابط خود با ایران شود.”[80] رادیو بی.بی.سی. هم درباره دلیل مخالفت امریکا با پیشنهاد شوروی گفت: “نماینده امریکا در سازمان ملل گفته است که بیم دارد صدور قطعنامه دیگر به خصوص در زمینه جنگ شهرها باعث شود که شوروی به موضع قبلی خود که راه حل تدریجی و قدم به قدم در پایان دادن به جنگ بود باز گردد و قطعنامه قبلی[598] اهمیت خود را از دست بدهد.”[81] امریکا مخالفت خود را با پیشنهاد شوروی ابراز نموده و تأکید کرده است که آنچه اکنون لازم است، اجرای قطعنامه 598 میباشد. سخنگوی وقت وزارت امور خارجه امریکا گفت: “ضرورت ایجاب میکند کلیه تلاشها متوجه موضوع اصلی یعنی خاتمه جنگ از طریق مسالمتآمیز بر اساس قطعنامه 598 شورای امنیت شود.”[82] “ورنان والترز” رئیس هیأت نمایندگی ایالات متحده امریکا در سازمان ملل متحد در رابطه با از سرگیری جنگ شهرها بین ایران و عراق اظهار داشت که او اینک امید بیشتری دارد که تلاشهای دولت امریکا برای تحریم تسلیحاتی ایران به منظور هموار شدن راه برای برقراری آتشبس با موفقیت رو به رو شود. انگلیس نیز از خواسته شوروی استقبال نکرد و بار دیگر بر لزوم اجرای قطعنامه 598 شورای امنیت مبنی بر برقراری آتشبس میان ایران و عراق تأکید کرد. “دیوید میلور” معاون وقت وزیر امور خارجهی انگلیس، گفت: “ایران باید هدف فشارهای بینالمللی باشد. زیرا از پذیرش آتشبس خودداری میکند.”[83] معاون وزیر امور خارجه وقت انگلیس مقاصد عراق را به زبان دیپلماتیک و با منطق لندن اینگونه بیان کرد: “این تحول جدید باید باعث آغاز فعالیتهای تازهای در سازمان ملل برای توقف جنگ و اجرای قطعنامه 598 شود. این در حالی است که عراق آن را پذیرفته و ایران قطعنامه را نپذیرفته است. از تحولات چند روز اخیر نتیجه میگیریم که اگر جنگ ایران و عراق گسترش یابد و به دریا [خلیجفارس] کشیده شود کشورهای دیگر نیز در خطر قرار میگیرند و جنگ تنها به دو طرف اصلی آن محدود نمیماند. وی سپس بر مؤثر بودن تحریم تسلیحاتی تأکید کرد و گفت: “سلاحهایی که توسط ایران و عراق در این برهه به کار گرفته میشود وارداتی هستند و این امر اهمیت تحریم را نیز نمایش میدهد.”[84] در میان کشورهای منطقه صریحترین موضع را کویت اتخاذ کرد. وزیر امور خارجه وقت کویت در اینباره گفت: “جنگ ایران و عراق باید در تمامی سطوح متوقف شود و تنها به جنگ شهرها ختم نشود. وی تشدید جنگ شهرها را ناشی از تعویق اجرای قطعنامه 598 خواند و خواستار تسریع در اجرای شد.[85] در این میان عراق نیز به پیشنهاد شوروی واکنش منفی نشان داد و درخواست این کشور را برای دخالت سازمان ملل در حمله شهرها رد کرد.[86] در حالیکه شوروی اعلام کرد شورای امنیت باید ابتدا قطعنامهای دربارهی توقف جنگ شهرها صادر کند و سپس به موضوع تصویب طرح تحریم تسلیحاتی ایران برای وادار کردن جمهوری اسلامی به پذیرش قطعنامه 598 پرداخته شود، امریکا و برخی دیگر از اعضای شورای امنیت و همچنین عراق با آن مخالفت کرده و معتقد بودند صدور قطعنامه جدید برای توقف جنگ شهرها لزومی نداشته و باید مستقیماً وارد موضوع راههای وادار کردن ایران به پذیرش قطعنامه 598 پرداخت.[87] دو روز پس از جلسهی محرمانهی شورای امنیت دربارهی آغاز مجدد جنگ شهرها، این شورا دوباره تشکیل جلسه داد و “دراگوسلا و پیجیک” رئیس یوگسلاو شورای امنیت، متن بیانیهای را که بر اساس مشورت بین اعضا تهیه و در آن به ضرورت فوری جنگ شهرها و اجرای قطعنامه 598 تأکید شده بود، قرائت کرد.* تهدید عراق در خصوص حملات شیمیایی به شهرهای ایران پس از حملهی شیمیایی عراق به حلبچه که منجر به شهادت و مصدومیت چند هزار نفر از اهالی این شهر و روستاهای اطراف آن شد و همچنین بمبباران شیمیایی برخی روستاهای مرزی استان کُردستان، برخی مقامات عراقی از احتمال استفاده از این نوع سلاحها علیه مناطق مسکونی شهرهای ایران سخن گفتند. یک روز پس از بمبباران شیمیایی شهر حلبچه، سفیر شوروی در کویت درباره احتمال به کارگیری سلاحهای شیمیایی در جنگ شهرها در آینده نزدیک خبر داد.[88] روز بعد از آن [28 اسفند 1366] عدنان خیرالله، جانشین فرمانده کل نیروهای مسلح و وزیر دفاع وقت عراق، بر استفاده عراق از هر نوع تسلیحات نظامی را تأکید و دلیل آن را لجاجت ایرانیها در ادامه دادن به جنگ اعلام کرد.[89] در پی اظهارات این مقام رژیم عراق، روزنامه کویتی “الانباء” در روز 30 اسفند 1366 نوشت، “اعلام وزیر دفاع عراق درباره استفاده عراق از سلاحهای مرگبارتر علیه شهرهای ایران با اخطار مقامات شوروی در مورد احتمال کاربرد سلاحهای شیمیایی در جنگ شهرها ارتباط دارد.” الانبا افزود: اعطای تسهیلات از سوی مقامات ایران برای ساکنان تهران برای تخلیه این شهر و همچنین فراخواندن دیپلماتهای خارجی از تهران به کشورهایشان با هشدارهای اعلام شده در مورد تبدیل جنگ شهرها به یک جنگ شیمیایی گسترده میان دو کشور ارتباط دارد.”[90] با افزایش فشار افکار عمومی علیه رژیم عراق به خاطر کاربرد سلاحهای شیمیایی در حلبچه، مسئولین عراقی یکبار دیگر احتمال چنین اقدامی را مورد تأکید قرار دادند. از جمله طارقعزیز وزیر امور خارجه وقت عراق درگفتوگو با رسانههای کویت در تاریخ 4 فرودین 1367 ایران را به استفاده از سلاحهای جدید در جنگ شهرها تهدید کرد و گفت ایرانیان باید انتظار سلاحهای مرگبارتری از سوی عراق را داشته باشند.[91] “نوری نایف”، رئیس دفتر خبرگزاری عراق در قاهره، هم گفت که سخنگوی عراقی به وی گفته است که عراق ممکن است به عنوان اقدامی بازدارنده، تعدادی از شهرهای بزرگ ایران را هدف حملات شیمیایی قرار دهد. روزنامههای کویتی هم در خبری ویژه این اظهارات را انعکاس دادند.* [92] در اظهار نظر دیگری، یکی از مقامات عراقی که نامش را فاش نکرد، پا را فراتر از اینها گذارده و در تاریخ 16 فروردین 1367 به روزنامه کویتی “القبس” که به همراه سایر رسانههای کویتی به نوعی نقش سخنگویی رژیم عراق را ایفا میکردند گفت: “بغداد هیچ قانونی را در زمان جنگ محترم نمیشمارد و برای پیروزی در جنگ از هر وسیله ممکن از جمله راه انداختن جنگ میکروبی و بمب هستهای استفاده میکند.” این مقام عراقی در توجیه این اقدام احتمالی رژیم بغداد افزود: “چه فرقی میکند انسان با ترکش موشک یا سلاح میکروبی و یا اتمی جان خود را از دست بدهد. کشتن با هر وسیله ممکن برای دفاع از خود بخشی از حاکمیت یک کشور محسوب میشود.” وی همچنین گفت: “رژیم عراق در جنگ سرنوشتسازی که بقا و فنای آن را تعیین میکند، درگیر شده است و باید برای تضمین بقای خود، از چنگ و دندان گرفته تا هر گونه سلاح پیشرفتهای که تاکنون برای نابودی و هلاکت اختراع شده است. علیه دشمن خود استفاده کند و استفاده عراق از هر گونه سلاح علیه ایران به خاطر اینکه عراق در حالت دفاع میباشد، مشروع به نظر میرسد.[93] علیرغم افزایش فشارهای سیاسی و افکار عمومی علیه ایران به ویژه پس از پخش تصاویر جنازههای مردم حلبچه از تلویزیونهای کشورهای مختلف دنیا، مسئولین عراقی ابایی از ادامهی تهدید حملات شیمیایی نداشتند. “نزار حمدون”، معاون وقت وزیر امور خارجه عراق، در مصاحبهای با رادیو بی.بی.سی گفت: “دولت این کشور برای دفاع از خاک خود به هر وسیلهای که لازم باشد متوسل میشود و هنگامی که از او سئوال شد که آیا این شامل به کارگیری سلاحهای شیمیایی هم میشود، او تکرار کرد هر وسیلهای که لازم باشد.”[94] تهدید حمله شیمیایی به شهرهای بزرگ ایران از سوی مقامات ایران جدی گرفته شد. زیرا رژیم بعث عراق از این سلاح به طور گسترده علیه مردم کُرد منطقه حلبچه استفاده نموده و علاوه بر آن پیشتر نیز، در کوچاندن مردم روستاهای منطقه قرهداغ و … در شمال استان سلیمانیه از سلاحهای شیمیایی به طور وسیع استفاده کرده بود. در همین ایام نیز به طور مکرر چندین روستا در مناطق مرزی استان کُردستان را بمبباران شیمیایی کرده بود. لذا تکرار چنین اقدامی از سوی عراق بعید به نظر نمیآمد. خصوصاً آنکه در این ایام فشار فزایندهای از سوی مجامع سیاسی و رسانهای علیه رژیم عراق به وجود آمده بود و فضایی از همدردی با ایران به وجود آمده بود که درگیر آثار ناشی از این اقدام عراق از جمله اسکان بالغ بر 50 هزار کُرد عراقی و معالجه چند ده هزار مصدوم شده بود. لذا کشور در این دوران به طور وسیعی درگیر موضوع احتمال حملهی شیمیایی عراق به مناطق مسکونی از جمله تشکیل ستادهای حمله به پایتخت، مقابله با حملات احتمالی شیمیایی در تهران و سایر استانها و شهرستانهای در معرض حمله، توزیع نسبتاً گسترده تجهیزات دفاع ضد شیمیایی، اجرای مانورهای مقابله با حملات شیمیایی در بسیاری از شهرها، ارائه آموزشهای ابتدایی به مردم از طریق رادیو، تلویزیون و سایر رسانههای مکتوب و … از جمله اقداماتی است که در این دوره برای بالا بردن سطح آگاهی و آمادگی مردم برای مقابله مؤثر در برابر حملات شیمیایی رژیم عراق انجام شد. تدابیر و اقدامات دولت در جنگ شهرها حمله موشکی و هوایی عراق به شهرها، اوضاع عادی مراکز جمعیتی ایران را به شدت تحت تأثیر قرار داد. در اولین روز حمله موشکی به تهران هجوم تعدادی از مردم برای ترک تهران باعث ایجاد صفهای طولانی در مقابل برخی پمپ بنزینها و ترافیک سنگین در بزرگراههای خروجی تهران به ویژه مسیرهای منتهی به شهرهای شمالی کشور شد. متوقف شدن یک ساعته بارگیری بنزین در هر نوبتِ اعلام وضعیت قرمز در پالایشگاه تهران، موجب کندی حمل سوخت به پمپ بنزینها در سطح شهر و در نتیجه تجمع غیر قابل کنترل خودروها در مقابل جایگاههای عرضه بنزین شد. عدهای هم که دارای محلی برای سکونت در خارج از تهران نبودند و یا به دلایلی از شهر خارج نشدند، شب را در پارکهای اطراف شهر سپری کردند.[95] مهاجرت تعداد زیادی از مردم، به شهرهای شمالی کشور، این مناطق را با مشکلاتی از قبیل تأمین مواد غذایی، اسکان مسافرین، کمبود نقدینگی بانکها و ترافیک سنگین در معابر مواجه کرد.[96] همچنین تعدادی از مدارس تهران به ویژه در مناطقی که مورد اصابت موشک قرار گرفتند تعطیل شدند و قرار شد دانشآموزان فقط برای امتحانات در مدارس حضور یابند.[97] با استمرار حملات موشکی عراق برای کاستن از میزان تلفات انسانی، مدارس به طور غیر رسمی تعطیل و ادامه امتحانات نوبت دوم دانشآموزان به بعد از تعطیلات نوروز موکول شد.[98] حمله موشکی و هوایی، وضعیت عادی زندگی مردم در سایر شهرها و روستاهای در معرض حمله را هم تغییر داد و تعدادی از مردم به روستاهای اطراف و شهرهای امنتر رفتند. از سوی دیگر، چهره عادی جاهای امن کشور هم تغییر کرد و به علت مهاجرت مردم، این مناطق نیز تحت تأثیر شرایط جنگ شهرها قرار گرفتند. با گذشت چند روز از آغاز حمله به شهرها، به مرور فشار روانی و التهاب ناشی از اصابت موشکها کاهش یافت. رویتر در گزارشی از وضعیت تهران در روز 15 اسفند (در حالی که 30 موشک به شهر اصابت کرده بود.) گفت: “برخی از شهروندان تهرانی طی تماسهای تلفنی گفتهاند که علیرغم ترس ناشی از حمله موشکی عراق به تهران، این شهر هنوز از جنب و جوش نیفتاده است.” این شهروندان افزودند در روز شنبه[…………] مغازهها، مدارس و ادارهها باز بوده و ترافیک سنگینی در خیابانها دیده میشود.” یکی از آنان گفت: “در بعضی از ادارههای تهران، کارمندان از طبقات بالای ساختمان به جای امنتری در طبقات پایین آن نقل مکان کردهاند ولی در کل همه شهروندان اکنون رفته رفته به وضع کنونی عادت کرده و به فعالیت خود ادامه میدهند.” وی افزود: “مردم اینک آن نگرانی شدیدی را که در روزهای اول حکمفرما بود و بلافاصله پس از هر انفجاری به سوی باجههای تلفن میشتافتند تا از حال اقوام و بستگان خود اطلاع حاصل کنند، دیگر ندارند.” این شهروند تهرانی در ادامه گفت: “شلیک این همه موشک در ظرف چند روز ما را بیتفاوت کرده است.”[99] کشیده شدن دامنهی حملات موشکی عراق به سایر شهرها مدارس اصفهان، قم و چند شهر دیگر را نیز به صورت نیمه تعطیل در آورد.[100] ادامه یافتن این شرایط باعث آغاز تعطیلی زودرس مدارس، دانشگاهها و سایر مراکز اداری و جمعیتی کشور شد و این مراکز عملاً حدود یکهفته قبل از فرا رسیدن نوروز تعطیل شدند. با استمرار حملات عراق، در جلسهی سران کشور در 6 فروردین 1367 قرار بر این شد که تعطیلی مدارس در مناطق در معرض حملات پس از پایان تعطیلات نوروز ادامه یابد. مدارس سایر مناطق کشور نیز موظف به پذیرش دانشآموزان مناطق در معرض حمله شده و رادیو تلویزیون نیز خدمات آموزش از راه دور را از طریق ضبط و پخش دروس مقاطع تحصیلی فراهم کرد. طبق ابلاغیهی آموزش و پرورش معلمین مناطق در معرض حمله، که به شهرستانها و مناطق امن رفته بودند، در این مناطق مشغول به کار شدند.[101] در مورد باز شدن دانشگاهها پس از پایان تعطیلات نوروزی هم قرار شد با رعایت جوانب احتیاط عمل شود.[102] مدتی پس از شروع حملات موشکی هوایی، عراق که به نتیجهی دلخواه دست نیافته بود و به ویژه پس از فشار فزایندهی افکار عمومی جهان علیه اقدام عراق در بمبباران شیمیایی حلبچه، مسئولین رژیم عراق تهدید کردند که با سلاحهای شیمیایی به شهرهای ایران حمله خواهند کرد. در پی این تهدیدها و استفاده از این سلاحها در برخی مناطق مرزی ایران، دستگاههای اطلاعاتی کشور و سپاه پاسداران نسبت به احتمال حملهی شیمیایی عراق به مراکز جمعیتی ایران هشدار داده و لزوم کسب آمادگی دستگاههای اجرایی را یادآور شدند.[103] دولت جمهوری اسلامی نیز اقدامات پیشگیرانهی همه جانبهای را برای بالا بردن میزان آمادگی دستگاههای اجرایی کشور و استانها و مقابله مؤثر در برابر این حملات احتمالی انجام داد. اعلام آماده باش کامل به ستادهای کنترل رویدادهای شیمیایی استانها، تشکیل ستاد مقابله با حملات ش.م.ه (شیمیایی، میکروبی و هستهای) در استانهای در معرض حمله و واگذاری مسئولیت مدیریت مقابله با حملات شیمیایی به استانداران و فرمانداران از جملهی این اقدامات است. همچنین تمرکز بخشیدن به مدیریت امور اجرایی پدافند ش.م.ه در نامهای به دستگاههای اجرایی کشور ابلاغ شد. براساس این دستورالعمل، هماهنگیهای امور اجرایی پدافند ش.م.ه مناطق مسکونی و مدیریت اجرایی آن به عهدهی “ستاد پشتیبانی و هماهنگی اجرای مناطق بمبباران شده و مدیریت امداد و دفاع غیر نظامی” گذارده شد. این ستاد از گذشته در استانها و شهرستانها تشکیل شده و مسئولیت کنترل حوادث و رویدادهای مربوط به موشکباران و بمبباران شهرها را عهدهدار بود. کمیتههای تخصصی و اجرایی ستادهای ش.م.ه در مراکز استانها مأموریت یافتند آمادگی مردم و دستگاههای دولتی برای مقابله با حملات شیمیایی دشمن را با برنامهریزیهای لازم، بالا ببرند.[104] در جهت افزایش قابلیتهای اجرایی کشور برای کاهش آسیبهای ناشی از حملات شیمیایی احتمالی عراق به شهرهای بزرگ ایران علاوه بر سیاستگذاریها، با هدف بالا بردن آمادگی 18 استان* کشور که در معرض حملات موشکی و هوایی عراق قرار داشتند، مقادیر قابل توجهی تجیهزات از دستگاههای مهندسی (لودر، بولدزر، بیل مکانیکی و…) تا موتور برق، کنسرو، لامپ و … بین استانها توزیع شد.[105] ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور اجرایی مناطق بمبباران شدهی نخستوزیری نیز با ابلاغ طرح شناسنامهای ستاد ش.م.ه. (شیمیایی، میکروبی و هستهای) به استانها، تعداد افراد تیمهای عملیاتی مقابله با حملات شیمیایی و تجهیزات و وسایل مورد نیاز آنها را تعیین کرد و شرح وظایف جمعیت هلالاحمر و وزارت بهداشت و نیز تأمین و توزیع اقلام دارویی و تجهیزات نقاهتگاهی و بیمارستانی و… را توضیح داد. فهرست و تعداد وسایل برای تجهیز هر تیم نشان میداد که برای ایجاد آمادگی حداقلی در هر استان و نهایتاً کشور، امکانات فوقالعاده زیادی نیاز است که هزینه زیادی را به کشور تحمیل میکرد.[106] برگزاری مانور مقابله با حملات شیمیایی احتمالی دشمن در شهرها با هدف ایجاد آمادگی در مردم نیز از اقدامات دستگاههای اجرای در این دوره است.[107] براساس ابلاغیه دولت همچنین مقرر شد طبقات زیرین ساختمانهای مستحکم دولتی به عنوان پناهگاه و جانپناه در اختیار مردم قرار گیرد.[108]علاوه بر آن ساخت پناهگاه در مراکز جمعیتی از جمله برخی مدارس نیز سرعت گرفت.[109] ساماندهی به امور تبلیغاتی در دورهی جنگ شهرها نیز از نظر مسئولان دور نماند. ستاد تبلیغات جنگ نیز سیاست خبری داخلی و وظیفهی دستگاههای تبلیغاتی را در صورت حملات شیمیایی عراق به مراکز جمعیتی کشور تعیین و به دستگاههای کشور ابلاغ کرد. اطمینانبخش بودن سیاست خبری داخل کشور، جدیت در آموزش عمومی پدافند شیمیایی و تسریع در آموزش مردم، انتشار اخبار حملات شیمیایی عراق به مناطق جنگی و روستاهای مرزی ایران، اولویت دادن به پخش اخبار عملیاتهای رزمندگان (به نحوی که بازتاب اخبار فاجعهی بمبباران حلبچه در اولویت بعدی قرار گیرد) از محورهای اصلی سیاستهای جدید تبلیغاتی کشور تعیین شد.[110] معاونت نخستوزیر در امور دفاعی نیز در بخشنامهای مواردی را برای مقابلهی به موقع و مؤثر با حملات شیمیایی عراق به استانداران استانهای در معرض حمله ابلاغ کرد. در بندهای این ابلاغیه، اعلام آماده باش به همهی نیروها و تیمهای شیمیایی، ایجاد خط ویژهی ارتباطی بین ستاد کنترل حوادث و رویدادهای شیمیایی و شبکههای رادیو تلویزیون استانی، توزیع تجیهزات انفرادی مانند ماسک، لباس شیمیایی و … بین نیروهای امدادی، فعالیت حمامهای عمومی شهرها در زمان حملات شیمیایی و انتقال سریع مردم به مناطق غیرآلوده با استفاده از خودروهای دولتی و عمومی مورد تأکید قرار گرفته است. در این بخشنامه همچنین به تعیین آژیر سبز به عنوان هشدار حملهی شیمیایی، جلوگیری از ورود افراد شخصی و امدادی بدون تجیهزات حفاظتی به مناطق آلوده، کنترل مجدد نقاهتگاهها و بیمارستانها و نهایتاً نصب تصاویر و جزوات آموزشی مربوط به اقدامات خودی برای مقابله با حوادث شیمیایی اشاره شده است.[111] شورای امنیت کشور هم در ابلاغیهای به تعیین استانداران و فرمانداران به عنوان مسئولین هدایت و فرماندهی ستاد حوادث و رویدادهای ش.م.ه در استانها و شهرها، ضرورت اجرای چند مانور مقابله با حملات شیمیایی به منظور کسب آمادگی، تأکید بر راهاندازی خط ویژهی ارتباطی بین استانداری و صدا و سیمای مرکز استان و حفظ ارتباط مستقیم تا پایان حملهی شیمیایی از سوی شورای امنیت کشور پرداخت.[112] با ابلاغ سیاستهای اجرایی و تعیین دستورالعملهای مربوط، جلسات متعددی در سطح کشور، استانها و شهرستانها برای ایجاد آمادگی در صورت حملهی شیمیایی عراق برگزار شد. همچنین در جلسهی نمایندگان سپاه، نیروی هوایی ارتش، وزارت دفاع، استانداری تهران، ستاد مشترک ارتش، وزارت کشور، کمیتهی انقلاب اسلامی، شهربانی و ژاندارمری در محل نخستوزیری در دهم فرودین1367، هماهنگی فرآیند یک حمله شیمیایی از مرحلهی ابتدایی در پایتخت تا پایان رفع آلودگی بررسی شد.[113] صدور دستور ستاد کل سپاه پاسداران به مراکز سپاه استانها برای آماده نگه داشتن مراکز درمانی سپاه به همراه پرسنل مربوط، مجهز کردن این مراکز به تجهیزات انفرادی و محیطی برای ارائهی خدمات درمانی به مصدومین شیمیایی،[114] برگزاری جلسه ستاد ش.م.ه در شهرستانها و تقسیمکار بین دستگاههای اجرایی و امدادی از جمله فرمانداری، شهرداری، هلال احمر، سپاه پاسداران، شبکه بهداشت و درمان، کمیتهی انقلاب اسلامی، آتشنشانی، جهاد بازرگانی نیز از جمله تصمیمات اتخاذ شده در سطح کشور میباشد. [115] علاوه بر این اقدامات با توجه به کمبود امکانات و تجهیزات مقابله با حملات شیمیایی در داخل کشور و گستردگی مناطق در معرض آسیب، دولت در توزیع امکانات واگذار شده به استانها چند مؤلفه تعیین کرد که عبارت هستند از: 1. مراکز استانها. 2. شهرهای عقبهی مناطق عملیاتی رزمندگان. 3. میزان جمعیت شهرها. 4. تعداد حملات دشمن به شهرها. 5. شهرهای بزرگی که در مجاورت آنها تأسیسات صنعتی قرار دارند. 6. شهرهایی که مورد تهدید عراق واقع میشوند. 7. موارد خاصی که با نظر استاندار تعیین میگردد.[116] همچنین کلیهی وزارتخانهها، بنیاد شهید و سازمان تربیت بدنی موظف شدند نسبت به مهیا کردن مکانهای مناسب به عنوان نقاهتگاه و محل نگهداری و مراقبت از مصدومین شیمیایی اقدام کرده و این مکانها را با کمک هلال احمر تجیهز کنند.[117] ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع هم شیوهنامهی مربوط به فعالیت رسانهای در هنگام حملهی شیمیایی دشمن را برای توجیه مراکز صدا و سیما در استانهای در معرض تهدید، ابلاغ کرد. تهیه و پخش برنامههای آموزشی ساده و ابتدایی پدافند شیمیایی، تعیین آژیر حملات شیمیایی، احداث اتاق ضد شیمیایی در ساختمانهای پخش مراکز صدا و سیما در 18 استان در معرض حمله و تهیهی ماسک و لباس ضد شیمیایی برای مجری برنامه و برخی توصیههای دیگر از نکات محوری در این شیوهنامه است.[118] هر چند امریکا، شوروی و سایر اعضای شورای امنیت، در اعلام مواضع علنی و رسانهای دربارهی جنگ شهرها ابراز ناخرسندی کرده و بر لزوم پایان هر چه سریعتر آن تأکید میکردند، اما هر کدام از منظر متفاوتی از ادامه یافتن آن چندان ناخشنود نبودند. به تعبیر صدام در مصاحبه با روزنامهی مصری الاهرام: “امریکا و شوروی در قبال جنگ ایران و عراق در چهارچوب منافع ملی خود و معادلات بینالمللی عمل میکنند. قدرتهای بزرگ برای حمایت از منافع ملی خود در منطقهی خلیج فارس حضور پیدا کردهاند، نه پایان دادن به جنگ.”[119] امریکاییها ادامهی جنگ شهرها را تضعیف زیر ساختهای اقتصادی ایران و در عین حال پایین آمدن توان و روحیه رزمی ایران میدانستند که نهایتاً جمهوری اسلامی را وادار به پذیرش قطعنامهی 598 خواهد کرد. این همان هدفی بود که امریکا از طریق مطرح کردن طرح تصویب قطعنامه و تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت در پی تحقق آن بود. امریکاییها معتقد بودند راه حل مؤثر برای وادار کردن ایران به پذیرش قطعنامهی598 تحریم تسلیحاتی ایران است. لذا بایستی از ارائه هر پیشنهادی که باعث به حاشیه راندن این موضوع میشود خودداری کرد. امریکاییها همچنین معتقد بودند طرح شوروی برای صدور قطعنامهای از سوی شورای امنیت برای توقف جنگ شهرها، بازی شوروی برای ایجاد تأخیر در اجرای قطعنامهی 598 است، بنابراین با آن مخالفت میکردند. “جورج کریست” فرمانده نظامی نیرویهای امریکا در منطقهی خلیجفارس، در جلسهای خطاب به اعضای کمیسیون نیروهای مسلح سنای امریکا حملات موشکی و هوایی عراق به شهرهای ایران را مورد تحسین قرار داده و گفت: “بر اثر حملات هوایی عراق زیر بنای اقتصادی ایران شدیداً ضعیف شده است و عراق علاوه بر حملات موشکی عملیات هوایی مؤثری را علیه ایران در پیش گرفته و 27 شهر ایران را مورد حمله قرار داده است.”[120] از سوی دیگر شوروی با ترکیبی از رفتارهای سیاسی و تعاملات تسلیحاتی و حفظ تعادل در روابط بین عراق و ایران و همچنین با کشورهای عربی حاشیهی خلیجفارس، سعی در تحقق منافع خود در منطقهی مهم خلیجفارس داشت. شوروی در حالی که موضوع تشکیل جلسهی اضطراری شورای امنیت را برای پایان دادن به جنگ شهرها طرح کرده بود اما به نظر میرسید در صدد کُند کردن روند تلاشهای صلح است. شوروی اعلام کرد که ابتدا باید جنگ شهرها متوقف شود و سپس کشورهای عضو شورای امنیت به بررسی راههای اجرایی قطعنامهی 598 از جمله تحریم تسلیحاتی ایران بپردازند.[121] یکی از دلایل اتخاذ چنین روشی از سوی مسکو مشکلات شوروی در افغانستان بود. در این دورهی مذاکرات امریکا و شوروی در ژنو سوئیس دربارهی نحوهی خروج ارتش شوروی از افغانستان در جریان بود. شوروی برای خروج کم دردسر از افغانستان به همکاری ایران که دارای نفوذ زیادی در بین گروههای جهادی افغانستان بود، نیازمند بود. لذا سعی میکرد از یک سو با استفاده از نفوذ خود در جنگ ایران و عراق رابطهی خود با جمهوری اسلامی را حفظ نموده و از طرف دیگر از توانمندیهای خود در جنگ ایران و عراق به عنوان اهرمی در مذاکرات ژنو در برابر امریکا بهرهبرداری نماید.[122] “پترویچ کولینف”، معاون وزیر خارجهی شوروی، در پایان اجلاس وزرای پیمان ورشو در بلغارستان دربارهی تأثیر مذاکرات ژنو بر جنگ ایران و عراق گفت: :”مسائل بینالمللی همگی به هم مربوط میباشند، ولی باید صراحتاً بگویم حل مشکل افغانستان تأثیر مطلوبی در پایان جنگ ایران و عراق دارد. در واقع مخالفت کردن شوروی با راه حلهای امریکا برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق قبل از حل مسأله افغانستان و گره زدن این دو موضوع به یکدیگر نشان میدهد که دو ابرقدرت در عین این که برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق بدون غلبه یکی بر دیگری به نتیجهی مشترک رسیدهاند[123] و هر یک سیاست منطقهای خود را براساس منافع ملی خود و معادلات بینالمللی تنظیم کردهاند.”[124] اما برای شکل اجرای آن از جمله در موضوع چگونگی اتمام جنگ شهرها از تاکتیکها و راههای متفاوتی استفاده میکنند.[125] راههایی که تنها منافع آنان را تضمین کند و در این میان هدف قرار گرفتن مراکز جمعیتی و وارد آمدن تلفات انسانی و خسارت مادی فراوان در درجهی اهمیت پایینتری قرار دارد. جنگ شهرها و سفارتخانههای خارجی: جنگ شهرها علاوه بر وارد کردن خسارتهای جانی و اقتصادی فراوان، دارای ابعاد گسترده دیگری نیز بود. تأثیر این پدیده بر وضعیت ساکنان خارجی تهران و بغداد از جمله کارکنان سفارتخانههای خارجی و نمایندگان سایر کشورها در این دو شهر مشهودتر بود. پس از آنکه تهران هدف اولین موشکهای رژیم عراق قرار گرفت، موضوع چگونگی ادامهی فعالیت سفارتخانههای خارجی مطرح شد. بسیاری از دولتها به اتباع خود توصیه کردند که از پایتختها خارج شوند.[126] با ادامه یافتن جنگ شهرها تعدادی از اتباع خارجی و خانوادههای آنان و همچنین تعدادی از کارکنان نمایندگیهای سایر کشورها از تهران خارج شدند و به حومهی پایتخت یا به شهرهای شمالی ایرانی رفتند. افزایش حملات باعث شد تا تعدادی از سفارتخانهها نیز با تقلیل کارکنان خود فعالیتشان را نیز محدود کنند. طولانی شدن دورهی حملات موشکی و هوایی عراق به مراکز جمعیتی ایران و تقارن آن با نوروز و فرا رسیدن تعطیلات سال جدید شرایط را برای تعطیلی زودرس ادارات از جمله سفارتخانهها فراهم کرد و دورهی تعطیلات نسبت به سالهای قبل طولانیتر شد. در این شرایط تعدادی از کاکنان و خانوادههای برخی سفارتخانهها از جمله سوئد، نروژ، دانمارک، فنلاند، هلند، آلمانغربی و سوریه روز 18 اسفند از طریق مرز زمینی به ترکیه رفتند.[127] چند کشور نیز با پروازهای اختصاصی تعدادی از خانوادهای کارکنان خود را به کشورشان باز گرداندند.[128] خروج اتباع بسیاری از کشورها و به ویژه کارکنان و کارگران شرکتهای خارجی از بغداد نیز نتیجه ادامه یافتن جنگ شهرها و اصابت چند موشک به برخی مراکز اقتصادی در شهرهای عراق بود.[129] در طول جنگ شهرها تمامی سفارتخانهها در تهران باز بود، اما امور اداری و کنسولی آنان روال عادی نداشتند. با گذشت بالغ بر یکماه از شروع چهارمین دورهی جنگ شهرها، وضعیت سفارتخانههای خارجی در تهران براساس گزارش وزارت اطلاعات در روز 21 فروردین 1367 به این ترتیب بود: سفارت سوئیس باز بوده و ساعت کار خود را 5/3 ساعت کم کرده است و تنها یک نفر از جمع هفت نفری دیپلماتها کشور را ترک کردهاند. دفتر حافظ منافع آمریکا باز بوده و 5/3 ساعت در ساعات کاری خود تقلیل داده و دو نفر از جمع سه نفر دیپلمات سوئیسی آن، ایران را ترک کردهاند. سفارت یونان باز است و به سفیر یونان که همراه با دکتر ولایتی به آن کشور عزیمت نموده بود، هفتهی آینده به ایران باز خواهد گشت. سفارت فرانسه باز است و دیپلماتهای آن نیز در تهران حضور دارند. سفارت ایتالیا باز بوده و کار عادی روزانه را ادامه میدهد و اکثر دیپلماتهای آن کشور در تهران به سر میبرند. سفارت استرالیا تا آخر هفتهی جاری تعطیل بوده و رسیدگی به امور جاری سفارت در منزل سفیر صورت میگیرد و در ضمن سه نفر از هشت دیپلمات استرالیایی در ایران هستند. سفارت سوئد در روز تنها دو ساعت باز میباشد و 5 نفر از جمع 9 نفری دیپلماتهای سوئدی در تهران هستند. سفارت زلاندنو تا اطلاع ثانویی تعطیل میباشد، اما سفیر و رایزن سفارت در ایران به سر میبرند. سفارت ایرلند در طول حملات موشکی باز بوده و در غیاب کاردار این سفارت، کارمندان محلی در سرکار خود حاضر میشوند و کاردار سفارت برای مدت دو هفته به ایرلند سفر کرده است. سفارت آرژانتین تعطیل بوده و سفیر و وابستهی بازرگانی جهت مرخصی 45روزه، ایران را ترک کردهاند و کاردار آن کشور نیز قصد عزیمت به ترکیه را دارد. سفارت ونزوئلا باز بوده و سفیر در مسافرت خارج از کشور به سر میبرد و کاردار نیز شبها را در کرج به سر میبرد و استثناً پنجشنبه را به علت حملات موشکی تعطیل کردهاند. سفارت برزیل باز بوده و سفیر آن کشور نیز در ایران به سر میبرد و معمولاً شبها در شمشک میباشد. سفارتخانههای دانمارک و بخش حافظ منافع کانادا در تهران تا اطلاع ثانوی تعطیل میباشند. سفارت اسپانیا باز بوده و سفیر آن کشور که فعلاً در اسپانیا به سر میبرد قصد دارد در هفته آینده به تهران باز گردد. سفارت بلژیک باز میباشد و دبیر بازرگانی و وابستهی اداری آن، ایران را ترک کردهاند، اما سفیر و دبیر اول در تهران به سر میبرند. سفارت انگلستان به کارمندان محلی ابلاغ نموده است که تا اطلاع ثانوی سفارت تعطیل میباشد و مسئول حافظ منافع در محل سکونت خود در قلهک به سر میبرد. سفارت آلمان تعطیل بوده است و امور جاری در منزل سفیر آن کشور در تهران صورت میپذیرد و در ضمن حدود نیمی از دیپلمات هاتهران را ترک کردهاند.[130 |
موضع برخی کشورها در جنگ شهرها کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ روز 17 اسفند 1366 با ارسال پیامهایی برای ایران و عراق، از دو کشور خواست تا حملات موشکی را به پایتختهای یکدیگر خاتمه دهند.[131] صلیب سرخ روز 20 اسفند، بار دیگر از دو کشور خواست این حملات را متوقف کنند.[132] دولت یونان نیز از ایران و عراق درخواست کرد تا از حملات موشکی به شهرها دست برداشته و ترتیبات برقراری و آتشبس را فراهم کنند.[133] در همین حال مقامات سازمان آزادیبخش فلسطین اعلام کردند که جنگ شهرهای ایران و عراق، افکار عمومی را از قیام فلسطینیها در سرزمینهای اشغالی منحرف کرده است.[134] علاوه بر کشورهای عضو دائم و کشورهای غیرثابت عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد، بسیاری از کشورهای دیگر با صدور بیانیه و نامههایی از ایران و عراق خواستند به جنگ شهرها خاتمه دهند. به هر ترتیب با همه فرازها و فرودها چهارمین دورهی جنگ شهرها پس از 53 روز و بر جا ماندن تعداد زیادی شهید و مجروح و وارد آمدن خسارت مادی فراوان با اعلام خاتمهی آن از سوی عراق در ساعت 24:00 (31 فروردین 1367) و 15دقیقه پس از اصابت 2 موشک به قم، بلافاصله پس از باز پسگیری فاو، پایان یافت. در این میان علاوه بر اصابت 189 موشک به شهرهای تهران، اصفهان، قم، کرج، شیراز و تبریز، دزفول با 33 مورد، همدان با 28مورد و باختران با 20 مورد بیشترین حملات هوایی دشمن را تحمل کردند. اسامی شهرهای که بمبباران شده و تعداد حملات هوایی ارتش عراق بدین شرح بوده است: دزفول33 بار، همدان 28 بار، باختران20 بار، ایلام 14 بار، بروجرد 11 بار، شوشتر 9 بار، ارومیه 8 بار، حومهی رشت 7 بار، خرمآباد 6 بار، اراک 5 بار، درود 4 بار، زنجان 4 بار، آبادان 6 بار، میاندوآب 3 بار، شاهیندژ 1 بار، بوکان 1 بار، مریوان 3 بار، کامیاران 1 بار، هندیجان 1 بار، سردشت 1 بار، مسجدسلیمان 4 بار، کوهدشت 4 بار، پلدختر 3 بار، سلماس 2 بار، اسلام آبادغرب 4 بار، اصفهان 1 بار، تبریز 4 بار، ماهشهر 3 بار، روستای دیزج از توابع تبریز 1 بار، قزوین 3 بار، روستای بندبال از توابع دزفول 1 بار، شیراز 5 بار، آذرشهر 1 بار، اندیمشک 2 بار، میانه 1 بار، داران 2 بار، خمین 2 بار، شازند 2 بار، چادگان 1 بار، الشتر 1 بار، بانه 1 بار، فریدن 1 بار، اردبیل 1 بار، مراغه 1 بار، صالحآباد از توابع ایلام 1 بار، شهرکرد 1 بار، نهاوند 2 بار، تویسرکان 1 بار، کرج 2 بار، سنندج1 بار، کاشان1بار، همچنین روستاهای تازه آباد و چهار روستای دیگر از توابع مریوان، روستاهای اطراف سردشت، نودشه 2 بار، نوسود مناطق دزلی و سه راه حزبالله و روستای بانی لوان از توابع مریوان نیز در مجموع 10 نوبت بمبباران شیمیایی شدهاند. از آمار تلفات این بمببارانها اطلاع دقیقی در دست نیست، اما تنها در بمبباران شیمیایی نودشه 9 نفر شهید و یکصد مصدوم بر جای گذاشته است. در این مدت مریوان و روستاهای اطراف آن سه بار نیز توسط توپخانهی دوربُرد عراق گلوله باران شد.[135] |
پینوشت:
* آمارهای ارائه شده غالباً آمارهای اولیه هستند که از سوی منابع خبری اعلام شده است به سبب نبودن ارگان مشخصی برای اعلام ارقام صحیح و نهایی، میتوان آمارهای موجود را به عنوان حداقل تلفات تلقی نمود.
* از ابتدای حملهی ارتش عراق به ایران در سال 1359، در 4 دوره دامنه درگیری نظامی میان ایران و عراق با بمبباران و پرتاپ موشک به درون شهرها و مراکز جمعیتی کشیده شد. در جریان اولین دوره جنگ شهرها که از تاریخ 13اسفند 1363آغاز شد، 39شهر و روستا مورد حملات دشمن قرار گرفت و در 118نوبت بمبباران شد. این حملات 1227شهید و 4682مجروح بر جای گذاشت. جنگ دوم شهرها از تاریخ 5/3/1364 آغاز شد و بیست روز ادامه یافت. 570 شهید و 1332 مجروح در بر داشت و در 115 نوبت حملهی موشکی، هوایی و توپخانهای 27 شهر مورد حمله قرار گرفت. سومین دوره جنگ شهرها 42 روز به طول انجامید و 232 مورد بمبباران، 27 مورد حمله موشکی و 29 حملهی توپخانهای را شامل میشود، در این حملات که با حمله به مناطق مسکونی سوسنگرد آغاز شد، 65 شهر آسیب دید و 3035 نفر شهید و 11150 نفر مجروح شدند. {بولتن گزیده اخبار، روابط عمومی نیروی زمینی سپاه، ش22. 25/12/1366، صص.12-10}و {خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارشهای ویژه، ش360، 24/12/1366، بغداد، صص11-10}
لازم به ذکر است در برخی اسناد تقسیمبندیهای دیگری انجام شده و دورههای جنگ شهرها تا 8 مرحله نیز تقسیمبندی شده است.{هاشمیرفسنجانی، اکبر، هاشمیرفسنجانی: کارنامه و خاطرات سال 1366؛ دفاع و سیاست، تهران: نشر معارف انقلاب، 1389، صص592-589}
** خبرگزاری جمع موشکهای شلیک شده در این دوره را 189فروند و به این ترتیب اعلام کرده است. به تهران 133، قم 25، اصفهان 22، تبریز 4، شیراز 3 و کرج 2 فروند موشک شلیک شده است. {خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش.33 (2/2/1367)، ص12، تهران، 1/2/1367}
*** خبرگزاری جمهوری اسلامی میزان تلفات را حداقل 1727 تن شهید و دست کم8293 نفر مجروح اعلام کرد. تفاوت اندک در آمارها به دلیل تعدد منابع اعلام کننده است. ضمن آنکه آمارها غالباً آمار اولیه بوده و به سبب نبودن ارگان مشخصی برای اعلام آمار دقیق و نهایی شهدا و مجروحین، میتوان آن را به عنوان حداقل تلفات محسوب کرد.{خ.ج.ا. گزارشهای ویژه- ش33 (2/2/1367) ص.12، تهران، 1/2/1367}
**** خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی وضعیت نوزادان مصدوم را اینگونه گزارش کرده است:
12کودک که بر بدن اغلب آنها آثار بریدگی ناشی از شیشههای پرتاپ شده در اثر انفجار بمب به چشم میخورد بخشی از مجروحینی هستند که به بیمارستان الوند منتقل شدهاند. این 12کودک عمدتاً طی یک یا دو روز گذشته در بیمارستان عیوضزاده به دنیا آمدهاند و در زمان بمبباران بیمارستان در اتاق ویژهی کودکان نگهداری میشدهاند. این بچهها را پرستاری فداکار که خود در اتاق عمل بیمارستان عیوضزاده مشغول به دنیا آوردن کودکی بوده، به بیمارستان الوند منتقل کرده است. خواهر شجاعی پرستار فداکار بیمارستان عیوضزاده، کودکی را نشان داد که ساعتی پیش به دنیا آمده است. این کودک که بر بدن او نیز آثار بریدگی ناشی از پرتاب شدن خرده شیشه به چشم میخورد قطعاً کم سنترین کودکی است که اثر جنایت حاکمان بغداد بر بدن او مشاهده میشود زیرا تا این ساعت22 تنها پنج ساعت از عمر خود را پشت سرگذاشته است. {نشریهی ویژهی خبرگزاری جمهوری اسلامی، ش347، 11/12/1366، ص.32، 10/12/1366.}
* آقای هاشمی در یادداشتهای خود در روز 21 اسفند 1366 دربارهی دلیل تلافی نکردن آخرین موشکهای عراق در این روز مینویسد: “آخرین موشکهای عراقی، درست در لحظات آخر وقت مهلت 4:30 بعدازظهر به تهران رسید. گفتیم تلافی نشود که جنگ شهرها ختم گردد. {هاشمیرفسنجانی، کارنامه و خاطرات1366، دفاع و سیاست، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1389، ص519.}
* عراق در اولین آتشبس غیررسمی در 19 اسفند1366 نیز در آخرین ساعت قبل از فرا رسیدن زمان اعلام شده برای آغاز آتشبس 11 موشک به شهرهای ایران شلیک کرد. اما ایران به این اقدام عراق پاسخ نداد.
* یادداشتهای آقای هاشمیرفسنجانی در این دوره نشاندهندهی روند آگاهی مسئولین ایران از نوع موشک و چگونگی دستیابی رژیم عراق به آن است.
– (12/12/1366) با دکتر [حسن] روحانی تلفنی صحبت کردم. گفت نظر متخصصان این است که موشکهای پرتاب شدهی عراقی همان اسکاد-بی است که به سوخت آن اضافه شده و از سر جنگی آن کاسته شده و در نتیجه قدرت انفجاری آن کم و بُرد آن اضافه شده است.
– (14/12/1366) گروه موشکی سپاه آمدند دربارهی موشکهای عراقی نظر دادند که همان اسکاد-بی روسی است که با افزایش سوخت و کاهش سِر جنگی، بُرد آن زیاد و قدرت انفجاری آن کم شده است.
– (15/12/1366) شب جلسهی سران قوا در زیر زمین ساختمان ریاست جمهوری تشکیل شد. وضع جنگ را توضیح دادم. از سیاست ضد روسی که ترویج میشود، انتقاد کردم، زیرا روشن شده که موشکهای عراق چیز جدیدی نیست که روسها داده باشند. همان اسکاد- بیهای سابق است و بی جهت با تبلیغات منفی، دشمنی روسها را تحریک میکنیم.
– (18/12/1366) دکتر ولایتی آمد و برای موضعگیری راجع به پیشنهاد ختم جنگ شهرها از طرف شوروی مشورت کرد. شوروی از شورای امنیت خواسته است جلسهی فوری اضطراری تشکیل شود. قرار شد موافقت کنیم. من از برخورد عجولانه وزارت خارجه نسبت به شوروی در رابطه با موشکهای اخیر عراق انتقاد کردم و گفتم ممکن بود روابط را با روسها کاملاً تیره کنند. ایشان مصاحبه اخیر من را که با صراحت گفتم شوروی موشک جدیدی به عراق نداده، مفید خواند و گفت روسها هم راضی شدهاند. گفت: “سفیر شوروی هم تشکر کرده است.”
آقای هاشمیرفسنجانی همچنین در مصاحبهای با شبکه یک سیمای جمهوری اسلامی در روز17 اسفند1366 دربارهی موشکهای شلیک شده به شهرهای تهران، قم و اصفهان گفت:
“روشن شد که موشک جدیدی نیست. همان (اسکاد-بی) است که عراقیها قبلاً در دزفول و بسیاری از شهرهای ما زده بودند. منتهی با قدرت تخریبی زیادی که این موشک در شرایط طبیعی خودش دارد و همان است که ما هم به کار میبریم. عراقیها این موشک را تحقیقاً با کمک قدرتهای بزرگ مثل آمریکاییها یا فرانسویها، ناشیانه دستکاری کردهاند و ناچاراً سوخت را زیاد و قدرت انفجاری را کم کردند. وزن مواد انفجاری این موشک را که به طور طبیعی 800 کیلوگرم است، به 160 کیلوگرم- یعنی یک پنجم – تقلیل دادند. این موضوع را موشکهایی که سالم به دست ما افتاده روشن کرده است.” هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست- کارنامه خاطرات1366، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1389، صص515-508.
* قرارگاه رمضان در نامهای به فرماندهی نیروی زمینی سپاه پاسداران به نقل از برخی از منابع داخلی عراق اصابت موشک به پادگان الرشید در محله رشیدیه، بیمارستان نظامی رشید، محوطه کاخ جمهوری و پالایشگاه الدوره در منطقه زعفرانیه بغداد را اعلام کرد. {س.ش. 85972، از فرماندهی سپاه پانزدهم رمضان- معاونت اطلاعات به فرماندهی نیروی زمینی، 4/1/1367، سند تک برگی (474/5)
* وزیر خارجه شوروی قبل از اعلام نظر رسمی درباره تشکیل جلسه شورای امنیت در ملاقات با کاردار ایران در مسکو اعلام کرده بود که این کشور در صدد درخواست از شورای امنیت برای پایان جنگ شهرها است. {بولتن خبرها و نظرها، وزارت اطلاعات، ش698 (18/12/1366)، صص7-6 و خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارشهای ویژه، ش364 (28/12/1366)، رادیو بی.بی.سی، صص17-16.}
* بیانیه شورای امینت با واکنش منفی عراق مواجه شد. شورای فرماندهی حزب بعث عراق که به ریاست صدام حسین تشکیل شد، بدون نام بردن از شوروی و سایر اعضای شورای امنیت، آنان را به داشتن تعبیر نادرست از قطعنامه 598 متهم کرد و نسبت به روند مذاکرات ایران با دبیر کل درباره جابهجایی بندهای قطعنامه 598 عکسالعمل نشان داد. {خ.ج.ا. گزارش ویژه، ش364 (28/12/؟ )، صص18-17}
* آقای هاشمیرفسنجانی درباره اظهارات مقامات عراقی درباره حمله شیمیایی به مناطق مسکونی ایران مینویسد: عراقیها زمزمه زدن شهرها با سلاحهای شیمیایی را دارند شروع میکنند و از دبیرکل سازمان ملل به خاطر محکوم کردن عراق در زدن شیمیایی حلبچه، به تلخی انتقاد میکنند. آنها علاوه بر شکست در جبهه از لحاظ سیاسی و تبلیغاتی هم تحت فشارند. {هاشمیرفسنجانی، پایان دفاع، آغاز بازسازی، کارنامه و خاطرات سال1367، تهران: نشر معارف انقلاب، 1390، ص58}
* استانهای در معرض حملات عراق عبارتند از: خوزستان، باختران، لرستان، زنجان، کُردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، مرکزی، اصفهان، همدان، فارس، هرمزگان، بوشهر، تهران، چهارمحالوبختیاری، کهکیلویهوبویراحمد، ایلام و گیلان.{س.ش.305614، از سرپرست ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع به مدیرعامل صدا و سیمای جمهوری اسلامی، 11/1/1367، سند تک برگی}
[1] .خ.ج.ا. بولتن 355(19/12/1366)، اصفهان، 18/12/1366 و خ.ج.ا بولتن13/12/1366، ص ؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366.
[2] .بولتن گزیده اخبار، روابط عمومی سپاه پاسداران، ش22 (25/12/1366)، صص12-10 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش360 (24/12/1366)، بغداد، صص11-10
[3] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349(13/12/1366)، ص؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش352 (16/12/1366)، ص42، منامه، خبرگزاری فرانسه، 15/12/1366.
[4] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، صص13-12، تهران، 20/12/1366 و- خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص20، سازمان ملل، آسوشیتدپرس، 21/12/1366.
[5] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، 21/12/1366.
[6] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/1/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 21/12/1366.
[7] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 358 (22/1/1367)، صص26-25، تهران، 21/12/1366.
[8] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، پاریس، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366
[9].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص24، نیویورک، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366.
[10] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، تهران، 23/1/1367
[11] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص25، تهران، 21/12/1366.
[12] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)،ص54، تهران، 21/12/1366
[13] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص22، آنکارا، 20/12/1366
[14].خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش360 (24/12/1366)، ص6 و خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش361(25/12/1366)، صص13-12 و س.ش.86432، م.ا. به ف سپاه منطقه یک ثارالله ص؟ و س.ش.135173، م.ا. گزارش روزانه، ش362 (25/12/1366)، ص4
[15]. خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، بغداد، خبرگزاری عراق، 11/1/1367
[16] .خ.ج.ا، گزارش ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، آنکارا، آسوشیتدپرس، 11/1/1367.
[17] .خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش13(13/1/1367)، ص36، رادیو آنکارا، 12/1/1367و- س.ش121203، از گردان فنی الکترونیک تی16 امام حسن عسگری به ف قرارگاه مقدم نیروی زمینی کربلا، گزارش رادیویی، 12/1/1367، ص4.
[18] .واحد مرکز خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه، 21/1/1367، ص2
[19] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش22(22/1/1367)، ص3، منامه، خبرگزاری فرانسه، 21/1/1367
[20] .س.ش.77714، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به فرماندهی کل سپاه، 22/1/1367، ص2 و- س.ش. 37036، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به مسئول دفتر فرماندهی کل سپاه، 27/1/1367، ص3.
[21] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش32(1/2/1367)، ص3، رادیو صوت الجماهیر، 31/1/1367
[22]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص47، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 11/12/1366.
[23]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش353 (17/12/1366)، ص43، تهران 16/12/1366.
[24]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش354 (18/12/1366)، ص39، 17/12/1366.
[25]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص33، تهران 19/12/1366.
[26]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص27-26، 20/12/1366.
[27]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص40-39، مسکو، خبرگزاری رویتر، 19/12/1366 و – خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص40- لندن 20/12/1366.
[28]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، ص30.
[29]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه21/12/1366، ص7 از رادیو بی.بی.سی.
[30]. خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش17(17/1/1367)، صص14-13، ابوظبی 16/1/67.
[31]. بولتن خبرها و نظرها، وزارت اطلاعات، ش706، 10/1/1367، ص2.
[32]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص 22-20، تهران، 29/12/1366.
[33]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش347 (11/12/1367)، ص7 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص32.
[34]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص43.
[35]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، ص35.
[36].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص26، رم
[37]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، صص65-64، رادیو امریکا، 12/12/1366
[38]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش351 (15/12/1366)، صص 33-32، واشنگتن 14/12/1366.
[39]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص22، منامه- خبرگزاری فرانسه 13/12/1366.
[40]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص47، رادیو امریکا، 13/12/1366.
[41]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش66 (30/12/1366)، تهران، صص51-50.
[42]. خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره 348 (12/12/1366)، صص.31-30.
[43]. خ.ج.ا. نشریه ویژه- ش348 (12/12/1366) صص.؟
[44]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش. 348(12/12/1366) ص43، منامه خبرگزاری فرانسه 11/12/1366
[45]. خ.خ.ا. نشریه ویژه، ش.350، (14/12/1366) ص.46، منامه یونایتد پرس، 13/12/1366.
[46]. خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش349 (13/12/1366) ص؟، الجزیزه، 12/13/1367.
[47]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش352 (16/12/1366) صص 27-26، رادیو بی.بی.سی.14/12/1366.
[48]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی بولتن رادیوهای بیگانه، 9/1/1367، صص9-6.
[49]. دفتر سیاسی نمایندگی امام در سپاه، نشریه رویدادها، ش.195، ص45، 24/2/1367.
[50]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش347 (11/12/1366)، صص12-11، رادیو امریکا؛ اخبار ساعت 20:30، 10/12/1366و خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش348 (12/12/1366)، ص520، رادیو بی.بی.سی 11/12/1366.
[51]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص16، سازمان ملل- خبرگزاری فرانسه 12/12/1366.
[52]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش.356 (20/12/1366)، ص62، 19/12/1366.
[53]. خ.ج.ا نشریه ویژه؛ ش351 (15/12/1366)، تهران 14/12/1366.
[54]. خ.ج.ا. نشریهی ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص37، 20/12/1366
[55]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص15، بخش فارسی رادیو امریکا 13/12/1366.
[56]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش352 (16/12/1366)، ص4، بغداد خبرگزاری عراق، 15/12/1366.
[57]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش356 (20/12/1366)، ص6، بغداد- خبرگزاری عراق 19/12/1366.
[58]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350 (14/12/1366)، ص4، بغداد- صوت الجماهیر، 13/12/1366.
[59]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش355 (19/12/1366)، ص6، رادیو امریکا 18/12/1366.
[60]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش349 (13/12/1366)، ص8، بغداد – خبرگزاری عراق 12/12/1366.
[61]. خ.ج.ا. نشری ویژه؛ ش353 (17/12/1366)، صص 11-10، بغداد – خبرگزاری آلمان 16/12/1366.
[62]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش363 (27/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، ص15.
[63]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش354 (18/12/1366)، ص11، طرابلس 17/12/1366.
[64]. خ.ج.ا. گزارشهای ویژه 361، (25/12/1366)، رادیو امریکا، صص28-27.
[65]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش361 (25/12/1366)، تهران صص24-23.
[66]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه 5 (5/1/1367)، ص 31، بغداد، آسوشیتدپرس، 4/1/1367 (226/38)
.[67] خ.ج.ا. نشریه ویژه ش12(12/12/1366)، ص؟، بغداد خبرگزاری خلیج، 11/12/1366.
[68] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356(20/12/1366)، ص 51، رادیو امریکا، 19/12/1366.
[69] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356 (20/12/1366)
[70] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش355 (19/12/1366)، ص؟ ، 18/12/1366.
[71] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش 355 (19/12/1366)، ص20، 18/12/1366.
[72] .خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص51-50.
[73] .خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص22-20.
[74] .خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره356(20/12/1366)، ص؟
[75] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش362(26/12/1366)، خ کویت، ص35-34.
[76] .واحد مرکزی خبر صدا و سیمای ج.ا.ا. بولتن رادیوهای بیگانه، 21/12/1366، ص5.
[77] .خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش362، (؟/12/66)، تهران، صص29-26.
[78] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص18، تاینوک، خبرگزاری یوگسلاوی، 19/12/1366
[79] .وزارت امور خارجه، بولتن روزانه سیاسی، ش5/6، (16/1/1367)، صص4-2.
[80] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص19- 18، 19/12/1366.
[81] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 357(21/7/1366)، ص43، رادیو بی.بی.سی، 20/12/1366.
[82] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش355 (19/12/1366)، ص15، تهران، 18/12/1366.
[83] ..خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، لندن، 13/12/1366.
[84] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، 12/12/1367.
[85] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، صص51-50، 18/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356(20/12/1366)، ص20، کویت، 19/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص71، کویت، خبرگزاری کویت، 12/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص17، 13/12/1366.
[86] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، ص39، بحرین، یونایتدپرس، 21/12/1366.
[87] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش10(10/1/1367)، ص26، کویت، 9/1/1367.
.[88] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش364(28/12/1366)، کویت، خبرگزاری فرانسه، 27/12/1366، صص27-26
.[89] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش365(29/12/1366)، ص9، بغداد، خبرگزاری عراق، 28/12/1366
.[90] خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص5-4، کویت 30/12/1366.
.[91] خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه5 (5/1/1367)، صص7-6، کویت 4/1/1367
.[92] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص7، نیکوزیا آسوشیتدپرس، 9/1/1367 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش9 (9/1/1367)، ص13، کویت 8/1/1367.
.[93] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش17 (17/1/1367)، ص4، کویت، 16/1/1367
.[94] خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش26 (26/1/1367)، ص15، تهران، 25/1/1367
.[95] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، صص67-66، تهران 11/12/1366.
.[96] خ.ج.ا، ش350 (14/12/1366)، صص80-79، ساری، 13/12/1366 و خ.ج.ا. ش357(21/12/1366)، صص62-61، ساری، 20/12/1366
[97] .خ.ج.ا. ش348 (12/12/1366)، ص67، تهران، 11/12/1366.
[98] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص58، تهران، 15/12/1366
[99] .خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366.
.[100] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 356(20/12/1366)، ص65، اصفهان، 19/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 356 (20/12/1366)، صص66-65، قم، 18/12/1366
.[101] روزنامه اطلاعات، 10/1/1367، ص1 و روزنامه اطلاعات، 15/1/1367، ص4، روزنامه جمهوری اسلامی، 16/1/1367، ص2 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش21 (21/1/1367)، ص43، تهران، 20/1/1367.
[102]. هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، آغاز بازسازی؛ کارنامه و خاطرات 1367، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1390، ص51
[103] .گزارش روزانه وزارت اطلاعات، ض796، 20/11367، ص2 و بولتن رویدادها، دفتر سیاسی، ش191، 25/1/1367، صص3-2
[104] .س.ش.86534، از نخستوزیری به گیرندگان، 28/12/1366، سند تک برگی (363/5)
[105] .س.ش.280576، از نخستوزیری به استانهای در معرض حمله، 23/1/1367، سند تک برگی و س.ش. 280569، از ستاد هماهنگی و اجرایی مناطق بمبباران شده به مدیر عامل سازمان عمران کیش، 23/1/1367، صص2-1.
[106]. س.ش.307292، از ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور اجرایی مناطق بمبباران شده به استاندار فارس، 25/1/1367، ص2
[107]. روزنامه اطلاعات، 27/1/1367، ص13، روزنامه اطلاعات، 28/1/1367، صص2 و13، روزنامه اطلاعات 29/1/1367 ، روزنامه جمهوری اسلامی، 28/1/1367، ص2 و س.ش. 307485، استانداری فارس، 15/1/1367، ص1.
[108]. س.ش.86448 از سماجا2، مرکز فرماندهی به نزاجا، معاونت عملیات، 25/12/1366
[109]. روزنامه اطلاعات، 22/1/1367، ص4.
[110] .س.ش.427676، از معاونت اطلاعات ستاد کل به فرماندهی کل سپاه پاسدران، 24/1/1367، ص2.
[111]. س.ش 305624، از قائم مقام معاونت امور دفاعی نخستوزیر به استانداران 16 استان کشور، 10/1/1367، صص3-1 (1033/5)
[112] .س.ش. 305619، از دبیرخانه شورای امنیت کشور به استانداران، 10/1/1367، صص3-1 (743/5)
[113] .س.ش.86136، از نخستوزیری به دکتر ثقفی (سپاه)- حاجیزاده (ستاده کل سپاه)- خوانساری(کشاورزی)- پنها(فرماندهی)- سرهنگ نخعی(دفاع)- طاهری (استاندار تهران)- سرهنگ رمزگویان(سماجا)- هوشیار(کشور)- میرلوحی(کمیته)- ستوان یکم درویش (شهربانی) و سروان سلطان محمدی(ژاجا) (1041/5)
.[114] س.ش.86141، از ستاد مرکز سپاه کشوری- واحد بهداری به ستاد سپاه منطقه دوم سیدالشهداء، 10/1/1367، ص1 (1044/5)،
.[115] س.ش333612، از فرماندار شهرستان الیگودرز به مسئول اداره/ نهاد اعضا ستاد ش.م.ه، 10/1/1367، صص3-2 (1022/5)
.[116] س.ش.305615، از نخستوزیری به استانداران، 13/1/1367، سند تک برگی.
.[117] س.ش.438746، از نخستوزیر به کلیه وزارتخانهها، بنیاد شهید و مستضعفان، سازمان تربیتبدنی، 25/1/1367، ص2.
.[118] س.ش.305614، از سرپرست ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع به مدیر عامل صدا و سیمای جمهوری اسلامی- 11/1/1367، سند تک برگی.
[119]. خ.ج.ا. نشریه ویژه. ش 365، (29/12/1366) صص 7-6، کویت، 28/12/1368.
.[120] واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوها و بیگانه، 28/1/1367، رادیو امریکا، 27/1/1367
.[121] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص16، کویت9/1/1367.
.[122] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش14 (14/1/1367)، صص19-18، رادیو امریکا، 13/1/1367
.[123] بولتن رویدادهای دفتر سیاسی سپاه، ش189، (15/1/1367)، ص43
.[124] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش365 (29/12/1366)، صص7-6، کویت، 28/12/1366
.[125] وزرات امور خارجه- بولتن روزانه سیاسی، ش11/6(27/1/1367)، صص2-1.
.[126] 356، ص41
.[127] ش355، صص32-31 و ش357، ص32.
[128] .ش355، ص17و ص3(3/1/1367)، صص23-22
.[129] خ.ج.ا.،ش 6، صص39-38(روزشمار5/1/؟) و خ.ج.ا، ش13، صص7-5، (روزشمار11/1/؟)
.[130] بولتن خبرها و نظر، وزارت اطلاعات، ش711، 21/1/1367، ص3(147/1)
.[131] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش354(18/1/1366)، ص12، ژنو، خبرگزاری کویت، 17/12/1366
.[132] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص؟ ، ژنو، خبرگزاری یونایتدپرس، 20/12/1366
.[133] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص19، آتن، خبرگزاری رویتر، 13/12/1366
.[134] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش352(16/12/1366)، ص22، ابوظبی، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366
[135].خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش33(2/2/1367)، صص13-12، 2/2/1367.
مراجع
[1] .خ.ج.ا. بولتن 355(19/12/1366)، اصفهان، 18/12/1366 و خ.ج.ا بولتن13/12/1366، ص ؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366.
[1] .بولتن گزیده اخبار، روابط عمومی سپاه پاسداران، ش22 (25/12/1366)، صص12-10 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش360 (24/12/1366)، بغداد، صص11-10
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349(13/12/1366)، ص؟ ، رادیو بی.بی.سی، 12/12/1366 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش352 (16/12/1366)، ص42، منامه، خبرگزاری فرانسه، 15/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، صص13-12، تهران، 20/12/1366 و- خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص20، سازمان ملل، آسوشیتدپرس، 21/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، 21/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358(22/1/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 21/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 358 (22/1/1367)، صص26-25، تهران، 21/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، پاریس، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366
[1].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص24، نیویورک، خبرگزاری فرانسه، 21/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، تهران، 23/1/1367
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص25، تهران، 21/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)،ص54، تهران، 21/12/1366
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش358 (22/12/1366)، ص22، آنکارا، 20/12/1366
[1].خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش360 (24/12/1366)، ص6 و خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش361(25/12/1366)، صص13-12 و س.ش.86432، م.ا. به ف سپاه منطقه یک ثارالله ص؟ و س.ش.135173، م.ا. گزارش روزانه، ش362 (25/12/1366)، ص4
[1]. خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، بغداد، خبرگزاری عراق، 11/1/1367
[1] .خ.ج.ا، گزارش ویژه، ش12(12/1/1367)، ص6، آنکارا، آسوشیتدپرس، 11/1/1367.
[1] .خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش13(13/1/1367)، ص36، رادیو آنکارا، 12/1/1367و- س.ش121203، از گردان فنی الکترونیک تی16 امام حسن عسگری به ف قرارگاه مقدم نیروی زمینی کربلا، گزارش رادیویی، 12/1/1367، ص4.
[1] .واحد مرکز خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه، 21/1/1367، ص2
[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش22(22/1/1367)، ص3، منامه، خبرگزاری فرانسه، 21/1/1367
[1] .س.ش.77714، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به فرماندهی کل سپاه، 22/1/1367، ص2 و- س.ش. 37036، از دفتر فرماندهی منطقه یک ثارالله به مسئول دفتر فرماندهی کل سپاه، 27/1/1367، ص3.
[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش32(1/2/1367)، ص3، رادیو صوت الجماهیر، 31/1/1367
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص47، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 11/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش353 (17/12/1366)، ص43، تهران 16/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش354 (18/12/1366)، ص39، 17/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص33، تهران 19/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص27-26، 20/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص40-39، مسکو، خبرگزاری رویتر، 19/12/1366 و – خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص40- لندن 20/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، ص30.
[1]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوهای بیگانه21/12/1366، ص7 از رادیو بی.بی.سی.
[1]. خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش17(17/1/1367)، صص14-13، ابوظبی 16/1/67.
[1]. بولتن خبرها و نظرها، وزارت اطلاعات، ش706، 10/1/1367، ص2.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص 22-20، تهران، 29/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش347 (11/12/1367)، ص7 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص32.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1367)، ص43.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، ص35.
[1].خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص26، رم
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، صص65-64، رادیو امریکا، 12/12/1366
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش351 (15/12/1366)، صص 33-32، واشنگتن 14/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص22، منامه- خبرگزاری فرانسه 13/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350 (14/12/1366)، ص47، رادیو امریکا، 13/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش66 (30/12/1366)، تهران، صص51-50.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره 348 (12/12/1366)، صص.31-30.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه- ش348 (12/12/1366) صص.؟
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش. 348(12/12/1366) ص43، منامه خبرگزاری فرانسه 11/12/1366
[1]. خ.خ.ا. نشریه ویژه، ش.350، (14/12/1366) ص.46، منامه یونایتد پرس، 13/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش349 (13/12/1366) ص؟، الجزیزه، 12/13/1367.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه ش352 (16/12/1366) صص 27-26، رادیو بی.بی.سی.14/12/1366.
[1]. واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی بولتن رادیوهای بیگانه، 9/1/1367، صص9-6.
[1]. دفتر سیاسی نمایندگی امام در سپاه، نشریه رویدادها، ش.195، ص45، 24/2/1367.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش347 (11/12/1366)، صص12-11، رادیو امریکا؛ اخبار ساعت 20:30، 10/12/1366و خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش348 (12/12/1366)، ص520، رادیو بی.بی.سی 11/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص16، سازمان ملل- خبرگزاری فرانسه 12/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش.356 (20/12/1366)، ص62، 19/12/1366.
[1]. خ.ج.ا نشریه ویژه؛ ش351 (15/12/1366)، تهران 14/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریهی ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص37، 20/12/1366
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350(14/12/1366)، ص15، بخش فارسی رادیو امریکا 13/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش352 (16/12/1366)، ص4، بغداد خبرگزاری عراق، 15/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش356 (20/12/1366)، ص6، بغداد- خبرگزاری عراق 19/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش350 (14/12/1366)، ص4، بغداد- صوت الجماهیر، 13/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش355 (19/12/1366)، ص6، رادیو امریکا 18/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش349 (13/12/1366)، ص8، بغداد – خبرگزاری عراق 12/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشری ویژه؛ ش353 (17/12/1366)، صص 11-10، بغداد – خبرگزاری آلمان 16/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش363 (27/12/1366)، بخش فارسی رادیو بی.بی.سی، ص15.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش354 (18/12/1366)، ص11، طرابلس 17/12/1366.
[1]. خ.ج.ا. گزارشهای ویژه 361، (25/12/1366)، رادیو امریکا، صص28-27.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه؛ ش361 (25/12/1366)، تهران صص24-23.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه 5 (5/1/1367)، ص 31، بغداد، آسوشیتدپرس، 4/1/1367 (226/38)
.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه ش12(12/12/1366)، ص؟، بغداد خبرگزاری خلیج، 11/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356(20/12/1366)، ص 51، رادیو امریکا، 19/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش356 (20/12/1366)
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش355 (19/12/1366)، ص؟ ، 18/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش 355 (19/12/1366)، ص20، 18/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص51-50.
[1] .خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش366(30/12/1366)، تهران، 29/12/1366، صص22-20.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه شماره356(20/12/1366)، ص؟
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه ش362(26/12/1366)، خ کویت، ص35-34.
[1] .واحد مرکزی خبر صدا و سیمای ج.ا.ا. بولتن رادیوهای بیگانه، 21/12/1366، ص5.
[1] .خ.ج.ا. گزارشهای ویژه، ش362، (؟/12/66)، تهران، صص29-26.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، ص18، تاینوک، خبرگزاری یوگسلاوی، 19/12/1366
[1] .وزارت امور خارجه، بولتن روزانه سیاسی، ش5/6، (16/1/1367)، صص4-2.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356 (20/12/1366)، صص19- 18، 19/12/1366.
[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 357(21/7/1366)، ص43، رادیو بی.بی.سی، 20/12/1366.
[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش355 (19/12/1366)، ص15، تهران، 18/12/1366.
[1] ..خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، لندن، 13/12/1366.
[1] .خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، 12/12/1367.
[1] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش355(19/12/1366)، صص51-50، 18/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش356(20/12/1366)، ص20، کویت، 19/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش349 (13/12/1366)، ص71، کویت، خبرگزاری کویت، 12/12/1366و و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص17، 13/12/1366.
[1] .خ.ج.ا.، نشریه ویژه، ش358(22/12/1366)، ص39، بحرین، یونایتدپرس، 21/12/1366.
[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش10(10/1/1367)، ص26، کویت، 9/1/1367.
.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش364(28/12/1366)، کویت، خبرگزاری فرانسه، 27/12/1366، صص27-26
.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش365(29/12/1366)، ص9، بغداد، خبرگزاری عراق، 28/12/1366
.[1] خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش1 (1/1/1367)، صص5-4، کویت 30/12/1366.
.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، نشریه5 (5/1/1367)، صص7-6، کویت 4/1/1367
.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص7، نیکوزیا آسوشیتدپرس، 9/1/1367 و خ.ج.ا نشریه ویژه، ش9 (9/1/1367)، ص13، کویت 8/1/1367.
.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش17 (17/1/1367)، ص4، کویت، 16/1/1367
.[1] خ.ج.ا، گزارشهای ویژه، ش26 (26/1/1367)، ص15، تهران، 25/1/1367
.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش348 (12/12/1366)، صص67-66، تهران 11/12/1366.
.[1] خ.ج.ا، ش350 (14/12/1366)، صص80-79، ساری، 13/12/1366 و خ.ج.ا. ش357(21/12/1366)، صص62-61، ساری، 20/12/1366
[1] .خ.ج.ا. ش348 (12/12/1366)، ص67، تهران، 11/12/1366.
[1] .خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص58، تهران، 15/12/1366
[1] .خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 352 (16/12/1366)، ص39، نیکوزیا، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366.
.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش 356(20/12/1366)، ص65، اصفهان، 19/12/1366 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش 356 (20/12/1366)، صص66-65، قم، 18/12/1366
.[1] روزنامه اطلاعات، 10/1/1367، ص1 و روزنامه اطلاعات، 15/1/1367، ص4، روزنامه جمهوری اسلامی، 16/1/1367، ص2 و خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش21 (21/1/1367)، ص43، تهران، 20/1/1367.
[1]. هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، آغاز بازسازی؛ کارنامه و خاطرات 1367، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1390، ص51
[1] .گزارش روزانه وزارت اطلاعات، ض796، 20/11367، ص2 و بولتن رویدادها، دفتر سیاسی، ش191، 25/1/1367، صص3-2
[1] .س.ش.86534، از نخستوزیری به گیرندگان، 28/12/1366، سند تک برگی (363/5)
[1] .س.ش.280576، از نخستوزیری به استانهای در معرض حمله، 23/1/1367، سند تک برگی و س.ش. 280569، از ستاد هماهنگی و اجرایی مناطق بمبباران شده به مدیر عامل سازمان عمران کیش، 23/1/1367، صص2-1.
[1]. س.ش.307292، از ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور اجرایی مناطق بمبباران شده به استاندار فارس، 25/1/1367، ص2
[1]. روزنامه اطلاعات، 27/1/1367، ص13، روزنامه اطلاعات، 28/1/1367، صص2 و13، روزنامه اطلاعات 29/1/1367 ، روزنامه جمهوری اسلامی، 28/1/1367، ص2 و س.ش. 307485، استانداری فارس، 15/1/1367، ص1.
[1]. س.ش.86448 از سماجا2، مرکز فرماندهی به نزاجا، معاونت عملیات، 25/12/1366
[1]. روزنامه اطلاعات، 22/1/1367، ص4.
[1] .س.ش.427676، از معاونت اطلاعات ستاد کل به فرماندهی کل سپاه پاسدران، 24/1/1367، ص2.
[1]. س.ش 305624، از قائم مقام معاونت امور دفاعی نخستوزیر به استانداران 16 استان کشور، 10/1/1367، صص3-1 (1033/5)
[1] .س.ش. 305619، از دبیرخانه شورای امنیت کشور به استانداران، 10/1/1367، صص3-1 (743/5)
[1] .س.ش.86136، از نخستوزیری به دکتر ثقفی (سپاه)- حاجیزاده (ستاده کل سپاه)- خوانساری(کشاورزی)- پنها(فرماندهی)- سرهنگ نخعی(دفاع)- طاهری (استاندار تهران)- سرهنگ رمزگویان(سماجا)- هوشیار(کشور)- میرلوحی(کمیته)- ستوان یکم درویش (شهربانی) و سروان سلطان محمدی(ژاجا) (1041/5)
.[1] س.ش.86141، از ستاد مرکز سپاه کشوری- واحد بهداری به ستاد سپاه منطقه دوم سیدالشهداء، 10/1/1367، ص1 (1044/5)،
.[1] س.ش333612، از فرماندار شهرستان الیگودرز به مسئول اداره/ نهاد اعضا ستاد ش.م.ه، 10/1/1367، صص3-2 (1022/5)
.[1] س.ش.305615، از نخستوزیری به استانداران، 13/1/1367، سند تک برگی.
.[1] س.ش.438746، از نخستوزیر به کلیه وزارتخانهها، بنیاد شهید و مستضعفان، سازمان تربیتبدنی، 25/1/1367، ص2.
.[1] س.ش.305614، از سرپرست ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع به مدیر عامل صدا و سیمای جمهوری اسلامی- 11/1/1367، سند تک برگی.
[1]. خ.ج.ا. نشریه ویژه. ش 365، (29/12/1366) صص 7-6، کویت، 28/12/1368.
.[1] واحد مرکزی خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، بولتن رادیوها و بیگانه، 28/1/1367، رادیو امریکا، 27/1/1367
.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش10 (10/1/1367)، ص16، کویت9/1/1367.
.[1] خ.ج.ا. نشریه ویژه، ش14 (14/1/1367)، صص19-18، رادیو امریکا، 13/1/1367
.[1] بولتن رویدادهای دفتر سیاسی سپاه، ش189، (15/1/1367)، ص43
.[1] خ.ج.ا نشریه ویژه، ش365 (29/12/1366)، صص7-6، کویت، 28/12/1366
.[1] وزرات امور خارجه- بولتن روزانه سیاسی، ش11/6(27/1/1367)، صص2-1.
.[1] 356، ص41
.[1] ش355، صص32-31 و ش357، ص32.
[1] .ش355، ص17و ص3(3/1/1367)، صص23-22
.[1] خ.ج.ا.،ش 6، صص39-38(روزشمار5/1/؟) و خ.ج.ا، ش13، صص7-5، (روزشمار11/1/؟)
.[1] بولتن خبرها و نظر، وزارت اطلاعات، ش711، 21/1/1367، ص3(147/1)
.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش354(18/1/1366)، ص12، ژنو، خبرگزاری کویت، 17/12/1366
.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش357 (21/12/1366)، ص؟ ، ژنو، خبرگزاری یونایتدپرس، 20/12/1366
.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش350(14/12/1366)، ص19، آتن، خبرگزاری رویتر، 13/12/1366
.[1] خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش352(16/12/1366)، ص22، ابوظبی، خبرگزاری رویتر، 15/12/1366
[1].خ.ج.ا، نشریه ویژه، ش33(2/2/1367)، صص13-12، 2/2/1367.
- بابەکر ئاغای ژیر - 10/01/2024
- حکومت جعل بزرگی است که همه در تلاشاند تا از طریق آن به هزینهی دیگران، زندگی کنند - 09/26/2024
- ڕاستکردنەوەی خواروخێچییەک
لە سەر خواروخێچییەکانی زمانی فارسی - 09/24/2024