دین و هویت کوردی

به بهانه درگذشت اسقف دزموند توتو

اسماعیل شمس

دزموند توتو، اسقف اعظم کلیسای انگلیکان در آفریقای جنوبی و از یاران نلسون ماندلا درگذشت. او از رهبران جنبش ضد آپارتاید، برنده جایزه صلح نوبل و مشهور به «وجدان آفریقای جنوبی» بود. کتاب مشهور او، «مردمان رنگین‌کمانی خدا»، به تنوع قومی، مذهبی و نژادی مردم آفریقای جنوبی اشاره دارد. توتو در زمان مبارزه و پیروزی، به عنوان رهبری مذهبی مفاهیم دینی را به شکل کاربردی در خدمت ملت و کشورش قرار داد.او در عین حال که با تأکید بر ارزشهای دینی مانند کرامت انسان، عدالت خواهی، مبارزه با ظلم، عفو و گذشت، برابری و مساوات با تبعیض نژادی مبارزه می کرد؛ از ابزارهای در اختیار یک روحانی همچون اعتماد و اطاعت مردم ، ریش سفیدی، خطابه و موعظه و نظایر آن برای تقویت پیوندهای اجتماعی و اتحاد ملی بهره می گرفت. توتو نمونۀ برجسته شخصیتی مذهبی بود که عمرش را وقف آرمانهای ملی کرد و در کنار روشنفکران و رهبران کنگره ملی آفریقا با نژاد پرستی جنگید و پس از پیروزی هم بر راه خود پایدار ماند.

تجربه توتو باب جدیدی درباره رابطه دین و هویت ملی برای پژوهشگران تاریخی باز می کند. پرسش این است که چگونه و چرا در برخی نقاط جهان، دین در مسیر تقویت امر ملی قرار می گیرد و در برخی جاهای دیگر نقشی معکوس ایفا می کند؟ تاریخ کوردستان نشان می دهد که از قضا دین هر دو نقش بالا را ایفا کرده است. در تاریخ معاصر تا نیم سدۀ اخیر بیشتر حرکتهای ناسیونالیستی کورد توسط شخصیتهای دینی سازمان داده شده اند و حامیان اصلی آنها عارفان و عالمان دین بوده اند. همچنین در آثار هیچ کدام از شاعرانی که خود اهل عرفان و تصوف یا فقیه و مفسر و مفتی بوده اند کمترین تعارضی با مفاهیم وطنی و فرهنگ و هویت تاریخی کورد دیده نمی شود و جز چند مفسر و مفتی کورد در دربار عثمانی که تابع حکم سلطان بودند هیچ یک از فقیهان کورد فتوا و حکمی علیه جوامع دگراندیش کورد مانند ایزدیان و یارسان و علویان صادر نکرده اند.

با وجود این از حدود نیم سده پیش به این سو و به ویژه پس از ظهور جریان های اسلام سیاسی و سلفی به تدریج تعارض و تقابل بزرگی میان دین و هویت کوردی در کوردستان به وجود آمد و روز به روز گسترش یافت. کار به جایی رسید که حتی برخی جشنها و آداب و رسوم کوردی هم مصداق خرافات معرفی شد. این یادداشت کوتاه تنها به طرح مسأله بسنده می کند و مجال آن را ندارد تا به علل و زمینه های پیدایش چنین پدیده ای بپردازد، اما نیک روشن است که گسترش چنین پدیده ای سبب چند پارگی هویتی و پیدایش بحران در جامعه کوردی و جوامع پیرامون خواهد شد.

نکته دیگری که در پیوند با این موضوع باید مطرح شود واکنش گروههای سکولار کورد و نیز ایزدیان(یزیدیان)، علویان و یارسان به این پدیده است. به همان اندازه که برخی رهبران کورد سنی هویت دینی خود را نه در پیوند با جامعه و تاریخ خود، بلکه در ارتباط با نگاه خلافت گرا و امت محور جامعه عربی و ترکی تعریف کنند، این گروهها هم از هویت عام کوردی خود فاصله گرفته و بعد دینی متفاوت آن را برجسته می نمایند. به همین سبب امروز برخلاف یک قرن پیش برخی نویسندگان سکولار کورد با فاصله گرفتن از اسلام در صدد احیا و تبلیغ ادیان فراموش شده باستانی مانند میترایی و زردشتی برآمده اند. برخی ایزدیان و یارسان و علویان نیز هویت تازه و مستقلی از کورد برای خود تعریف کرده اند. اگر در گذشته برای نمونه ایزدی به کوردی گفته می شد که مسلمان نیست؛ امروز به هرکسی اطلاق می شود که ایزدی است، ولو این که به زبان کوردی سخن بگوید. استقلال مفهوم ایزدی از کورد واکنش مستقیم به جریانی است که از سویی مصداق کورد را تنها کورد سنی می داند و از سوی دیگر با برجسته کردن عنصر دین،جوامع ایزدی و یارسان و مانند آن را دیگری خود می پندارد و روابط اجتماعی خود با آنها را محدود می کند.

این وضعیت در کوردهای شیعه هم دیده می شود و به تدریج جامعه کورد شیعی از هم زبانان سنی خود فاصله گرفته است. برای نمونه عراق امروز حول سه گروه کورد، اهل سنت و شیعه تقسیم شده است. در این تقسیم بندی منظور از کورد معمولاً کورد سنی است و طوایف کورد شیعه مانند فیلی ها در هنگام انتخابات به اعراب شیعه نزدیک می شوند. 

هرچند تجربه اسقف توتو برخاسته از وضعیت خاص آفریقای جنوبی است و تعمیم آن به جوامع دیگر چندان با معیارهای علمی منطبق نیست، اما می توان از آن درس گرفت.به باور من مهم ترین درس آن برای بزرگان دینی و مذهبی جامعه رنگین کمانی کورد اعم از سنی، شیعه، ایزدی، یارسان، علوی و … این است که همچون توتو بر ارزشهای دینی مشترک مانند کرامت انسان، عدالت خواهی، مبارزه با ظلم، عفو و گذشت، پرهیز از تفرقه، وطن دوستی و بسیاری دیگر تأکید نمایند و با بهره گیری از این شیوه مانع افتادن جامعه و سرزمین خویش در دام چرخه کور تفرقه، تولید نفرت، افراطی گری و خشونت شوند.


@kurdistanname

Website | + posts