مێژووی ماد و تەلارسازییەكەی

خوسرەو جاف

كاتێك باسی تەلارسازیی ئێستا و ئەوسا بكەین، ناكرێ باس لە پێگە و جێگەی میللەتی(ماد) یان ئەو دەستەڵاتە نەكەین. ئەگەر بەپێی زەمان توانیویە ببێتە حاڵەتێكی تایبەت بەخۆی، پێگەكەیشی پەیوەستە بە چەندان مەرجەوە، ئەگەر ئەو مەرجانە پێك هات، حاڵەت یان شێوەی تایبەت پێكهێنان دژوار نابن. ئەگەر حاڵەتەكەیش لە ڕابردوودا پێك هاتبێت دەبێ لە مێژووی ئەو دەوڵەتە ئەو میللەتە بدوین.
میللەتی ماد دوانزە هۆز بوونە و لەبەر ئەوەی لەگەڵ یەكدا ناڕێك و ناتەبابوون ماوەی 500ساڵ ژێردەستەی دەستەڵاتێكی دەستوەشێنی وەك ئاشوورییەكان بوونە، هەموو جۆرێك خاوە و باجی ساڵانە و مانگانەیان داوەتە ئاشوور، سەرەنجام یەكێك لە هۆزی (موغ) كە یەكێك لە دوانزە هۆزەكە بووە و كاروكردەوەی دوانزە هۆزەكەیان ئەنجام داوە لەنێو هۆزی موغەكاندا كەسێكی لێزان و ژیر و لێهاتوو، ئازا و هەڵكەوتوو بەناوی (دیاكۆ) توانی تا ڕادەیەكی باش ناكۆكیی هۆزەكانی ماد كەم كاتەوە، سەرەنجام دەستەڵاتێكی سنوورداری لەژێر چاودێریی ئاشوورییەكاندا دروست كرد، بەڵام دەستەڵاتی خوێنڕێژیی ئاشوور بەو دەستەڵاتە سنووردارە ڕازی نەبوو، سەرنجام دیاكۆ و چەندان سەرۆك هۆزی مادەكانی گرت و دووریانی خستەوە. دوانزە ساڵی كێشاوە لە گەڕانەوەی دیاكۆدا بۆ وڵات، توانی تەواوی هەر دوانزە هۆزەكەی ماد كۆبكاتەوە و لەشكر و سوپا و سانێكی هەمیشەیی پێك بهێنێت و شاری (ئەكپاتانا) هەمەدانی ئێستا بكاتە پایتەخت و بە شێوەی دەرباری ئاشوورییەكان كۆشكی دەستەڵاتی مادەكان 53ساڵ فەرمانڕەوایی كردووە، لەو ماوە درێژەی حوكمڕانییەیدا شوورەی بەناوبانگی دەوری شاری ئەكباتانی دروستكردووە (هیرودوت) مێژوونووسی یۆنانی سەری شاری ئەكپاتانای داوە و لەو ڕووەوە دەڵێـت: حەوت شوورەی دەوری پایتەختی مادەكان لە دونیای ئەو كاتەیدا دەنگی دابوویەوە (هیرودوت) دەڵێت: هیچ شارێكم بەو شێوە پڕ لە ڕەنگ و قەبارەی زەریفە نەدیوە، شارەكە وشوورەكەی دەوری بازنەیی و حەوت شوورەی لەناو یەكدا بە دەوری شاردا چەرخابوو، هەر شوورەیەك بە ڕەنگی تایبەت نێوان شوورەیەك بوو، ئەوی تر دە گالیسكەی جەنگی بە ڕەحەتی هاتوچوویان دەكرد. شوورەی یەكەم لەوانی تر ئەستوورتر و بووڵندتر بوو، چوار دەروازەی بەرز و بوڵند لە چواردەوری شاردا بوو، شوورەكانی تریش هەروا. ئیتر چوار شەقامی سەرەكیی لە چوار دەروازەوە تا ناوەندی شار داكشابوو، ناوەندی شار كۆشكی شا و چەندان ساختمانی دەستەڵاتداری لە دەوریدا بووە.

لەبارەی كۆشكی دیاكۆوە دەڵێت:
لە ڕووی ساختمان و ئاداب و نەریتی دەرباری (دیاكۆ)وە هەمان شێوەی ساختمان و دەرباری دەستەڵاتی ئاشوورییەكان بووە. (نەینەوا) وەك بەكاربردنی گای باڵدار و بەكاربردنی بەرد و مەڕمەڕ لە گوڵتە و سەر گوڵتە و پلە و پایەكاندا. دیارە (هیرۆدوت) شكۆ و جەلالی دەباری (دیاكۆ)ی نە دیوە، جگە لە ساختمان و كۆشك و شوورەی حەوانەوە و لەشكر و سوپا و سان، حیكمەت و لێزانیی دیاكۆ لەمێژدا زۆرتر باس دەكرێت، پێنج سەد ساڵ ناكۆكیی ناو دوانزە هۆزی هەمیشە ئامادەی یەكتر كوشتن و لەو ئاستە ناڕێك و خوێناوییە بگاتە دەستەڵاتێكی موحكەم و پتەو. كارێكی مێژوویی كردووە بۆیە دوای دوو هەزار و حەوت ساڵ زۆتر باس لە لێزانییەكەی دیاكۆ دەكرێت تا كارە ساختمانییەكانی، ئەو ناكۆكییە دوورودرێژەی نێوان هۆزەكانی ماد هیچ شك و گومانێك ناهێڵێتەوە كە ئێمە پاشماوەی مادەكانین. نابینی لە دوای كودەتاكەی كورشی هەخامنشی و هارپاكی ناپاكی مادی، ئێمەی كورد نەمانتوانیوە یەك بگرین.
چل ملیۆن مرۆڤی كورد لە هەزارەی سێهەمەدایە یەشتا بێ دەوڵەتین و نەمانتوانیوە یەكتر قبووڵ بكەین، بۆیە دراوسێكانمان هەر كات هەوەسیان هەبێت و وەكوو داشی شەترەنج یاریی مەرگمان پێ دەكەن.
مادەكان بە سەرۆكایەتیی (دیاكۆ) لە ساڵی 1332پێش كۆچیدا توانییان دەوڵەتی خۆیان پێك بهێنن، (دیاكۆ) بە درێژایی 53ساڵ فەرمانڕەوایی پایتەخت و شوورەی حەوت ڕەنگی دەوری پایتەخی دروست كردووە، دوای مردنی كوڕەكەی جێگەی گرتووەتەوە و بووەتە شا، یان دەماندۆشن.
بەڵێ، فروەتیشی كوڕی دیاكۆ دەبێتە شا، بەڕاستی ئەم جێنشینە توانی دەستەڵاتێكی بەهێز پێكبهێنێت، تا سەردەمی ئەم شایە ئاشوورییەكان باج و سەرانەیان لە مادەكان وەرگرتووە، بەڵام فروەتیش نەڕۆیشتووەتە ژێر ئەم باجدانە و لەگەڵ ئاشوورییەكاندا بەشەڕ هات، بەڵام هێزی سوپای ماد بەو ئەندازەیە بەهێز نەبووە تا بتوانێ بەسەر دەوڵەتی كۆنەساڵی ئاشووریدا زاڵ بێت(فروەتیش) شەڕەكەی دۆڕاند و لە شەڕەكەیشدا كوژراوە لە ساڵی 623پ.ز.