د. پژواک کوکەبیان
ناوی ئوردن (ئەردەن) کوردییە
وشەی “ئەردن” لە زمانی کوردیدا بە واتای زەوی نزم و لە ئاستی ژێر دەریا (بڕوانن بۆ بازنەی سوور لەسەر نەخشەی خوارەوە).
وشەی “ئەرد” لە ڕاستیدا لە نووسراوەکانی سۆمەرییدا ئاماژەیە بۆ زەوی و لە زمانی کوردیدا لە مێژە وشەی “ئەرد” بە واتای زەوی دێت و ئەوەی لەسەر زەوی هەیە پێی دەوترێت بەرد. ناوی ئەردەوان (پاسەوانی زەوی)، ئەردەشیر (شێری زەوی) و ئەردڵان (پارچەیەک لە زەوی)، ئەردەبیل (ئەردەوێڵ، زەوی وێڵ و بێسوود)، ئەردهێژ (بومەلەرزە) هەموویان ئاماژەن بۆ زەوی (ئەرد).
پێدەچێت ئەم وشەیە نزیکەی ١٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر هاتبێتە ناو زمانی عەرەبی و گۆڕدرابێت بۆ وشەی ارض. شایەنی ڕەچاوکردنە کە وەک لە نەخشەکانی زیاتر لە ١٠٠ ساڵ لەمەوبەردا دەبینین (نەخشەی ئەرشیفی عوسمانی)، ناوی خاکی ئێستای ئوردن هەمیشە ناوی ئەردن بووە.
بەڵام لە ویکیپیدیای ئینگلیزیدا باسێکی دژبەیەک لە ناوی ئوردن بەم شێوەیە گێڕدراوەتەوە کە “
“ئۆردن ناوەکەی لە ڕووباری ئوردنەوە وەرگرتووە کە زۆربەی سنووری باکووری ڕۆژئاوای وڵاتەکە پێکدەهێنێت.[20] لە کاتێکدا چەندین تیۆری پێشنیار کراون بۆ سەرچاوەی ناوی ڕووبارەکە، بەڵام لە هەمووی جێی متمانەیە کە لە وشەی عیبری Yarad (بە عیبری: ירד) بە واتای “دابەزین” وەرگیراوە کە ڕەنگدانەوەی لێواری ڕووبارەکە بەرەو خوارەوەیە.
هەرچەندە (یائەرەد) هەمان وشەی “ئەردی”ی تێدایە، بەڵام ئەوەی کە ئاماژەیە بۆ نزم بوونی زەوی یا رووبارە کە لە شوێنی خوارەوە و خوارەوە هەڵکەوتووە، خۆی دان بە دروستی مانای “زەوی نزم”دا دەنێت. لە باقی بابەتەکەدا مانای وشەکە پەیوەستە بە دەریای گەلیل (جەلیل) و دەقە ئەفسانەییە جولەکەکانەوە، وەک ئەوەی خاکی ئوردن بەشێک بێت لە خاکی جولەکە کە لە تەوراتدا ئاماژەی پێکراوە.
لە ڕوانگەی مێژووییەوە ئەوەی ڕوویداوە ئەوەیە کە هێزە کۆلۆنیالیستەکانی بەریتانیا و فەرەنسا لە دوای سایکس پیکۆ ناوی هەریەک لەو پارچە زەویانە لە ژێر دەسەڵاتی پێشوویان بە ئارەزووی خۆیان ناویان گۆڕاوە و تا توانیانە بە کەمێک جیاوازییەوە ناساندیانەوە.
سوریانا (سوریا)، لەوانت، لوبنان لەو وشانەن وا بە کەمێک گۆڕانکاری لە نێوە پێشووکانیان گۆڕدراون.
بەداخەوە ئەو چوار داگیرکەرەی کوردستان بە بەکارهێنانی ناوی جوگرافی هەوڵیانداوە ناسنامەی کوردستان لاببەن. تەنانەت تا سەد ساڵ لەمەوبەر، لە نەخشەی فەرمی (عوسمانی خوارەوە)دا، هەموو خاکی ڕۆژهەلات و عێراق و باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا بە ڕوونی پشکنین و بەجیا بینرا و تا سەد ساڵ لەمەوبەر کوردستان دەستی بە سێ زەوی دەگەیشت دەریاکان.
بۆچی دەتوانرێت مێژوو لە جوگرافیا دەربهێنرێت؟ وە بۆ نابێت ئەو مێژووەی فاتح نووسیویەتی بە زانستی هەژمار بکرێت؟
لەم ڤیدوی خوارەوە ئاماژە دەکرێت ۷۲ لە هۆزەکانی ئوردن کوردن.
لێرەدا زۆر پەیویستە نێو و شوناسی شوێن و جوگرافی وەکوو پێناسه و شوناس بە کار بهێنرێت و مێژووی ساختە جێگای گومان بێت. بەکارهێنانی نێوی جوگرافی مێژووی پێناسەمان دیاری دەکات نەک دەقی نووسەران و شاعیرانی ممدوحی فاتحان.
لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا مێژوو ڕاستی بوونی نییە، مێژووی ڕاستەقینە هەمان جوگرافیایە. مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گێڕانەوە و درۆی فاتحەکان و فەرمانڕەواکانە
لێکۆڵینەوە لە نەخشەکانی پێشوو و نێوەکان چەندین نهێنی و ڕاستی ئاشکرا دەکات. زۆری نێوە کوردییەکان ئاماژەیە بۆ بەرفراوانی خاک، فەرهەنگ و شارستانیەتی کوردی.
سەرچاوە:
۱ – نێوی ئوردن لە ویکیپێدیا
https://en.wikipedia.org/wiki/Jordan_River#Etymology
۲- بۆ دۆزینەوەی نەخشە ڕەسەنەکان، لە سایت گەڕانی ڕووسی Yandex کەڵک وەرگیراوه، گووگڵ چەند ساڵێکە بە بەکارهێنانی تەوەرەی “پشکنینی ڕاستییەکان” سانسۆر دەکات.
۳- هیشتا مێژووی هێرشی عەرەب و ساسان و ناوچەکە ڕوون نییه.
٤ – https://www.kurdia.net/archives/8205
